Izložba „Pazi lomljivo: stakleni narativi, polomljene istorije“, otvorena je u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu.
Izložba je produkt istraživačkog projekta iniciranog od strane amsterdamske umetničke inicijative Public Space With A Roof (Adi Holander, Tamuna Čabašvili, Vesna Madžoski) u saradnji sa zaječarskim SKVER magazinom i fotografom Mikicom Andrejićem. Projekat se bavi mogućnostima stvaranja arhive i kolekcije najvećeg jugoslovenskog proizvođača kristala, fabrike Kristal-Zaječar, čiji je cilj bio da omogući da nekada luksuzni predmeti imućnih postanu dostupni svima.
Ovo „arheološko“ istraživanje donosi susret sa svetom slomljenih predmeta, tragovima prekinutih života, i dokazima „polomljene“ istorije. Izložba upoređuje slike iz prošlosti sa onima danas, otkrivajući krhku prirodu arhive i novoformirane kolekcije. Predstavljeni predmeti i otkrića prikupljena su tokom višegodišnjeg istraživanja, stvarajući prostor u kome posetioci i sami postaju istraživači ove prošlosti.
Nakon 1990-ih i „pada“ socijalizma, ova fabrika koja je nekada upošljavala preko 4500 radnika, bila je privatizovana i zatvorena. Ipak, zgrade koje su nekada bile njene ostale su da postoje kao neobične kreacije neke nepoznate civilizacije. Ovo „arheološko“ istraživanje donosi susret sa svetom slomljenih objekata, tragovima prekinutih života, i dokazima „polomljene’ istorije.
Do kraja ’90-ih i „kolapsa“ socijalizma, Zaječar je bio poznat kao centar Istočne Srbije. Grad je imao preko deset fabrika – fabriku mleka, tekstila, kože, voća i povrća, metala, stakla, piva (jedina postoji i danas u stranom vlasništvu), i druge. Svaka od njih zapošljavala je na hiljade ljudi, nešto što je teško zamisliti danas gledajući u prazne zgrade u različitim stadijumima destrukcije. Uglavnom napuštene, čekajući da ih neko privatizuje i kupi, u njima se još uvek nalaze tragovi ljudi i nekadašnje proizvodnje. U međuvremenu, mnogi „vandali“ su prošli kroz njih, uništavajući sve što se našlo na njihovom putu, ali ipak ostavljajući nešto iza sebe – predmete koji kao da nemaju mesto u istoriji.
Tokom jedne od istraživačkih poseta nekadašnjoj fabrici kristala, članovi SKVER Magazina pronašli su nekoliko hiljada bačenih fotografskih negativa, pokrivenih prljavštinom i u početnom stanju raspadanja – blago do kojeg nikome nije bilo stalo. Nakon čišćenja i dezinfekcije, ono što su na njima otkrili prevazišlo je sva njihova očekivanja, na njima su ugledali svet koji više ne postoji. Nekadašnje jugoslovenske fabrike imale su zvanične fotografe čiji je zadatak bio da dokumentuju najvažnije trenutke iz fabričkog života, pre svega za potrebe fabričkih novina. Kako se pokazalo, slike su dokumentovale mnogo više od toga, radnike tokom slobodnog vremena, na sportskim takmičenjima, putovanjima i ekskurzijama, kako se obrazuju ili jednostavno uživaju. Pronađene slike pokazale su se i kao tihi svedoci sporog propadanja fabrike, kako je socijalistički sistem polako urušavan, i slike su se promenile, dokumentujući ovaj proces i borbu radnika. SKVER Magazin je nakon toga započeo sa skeniranjem i digitalizacijom negativa, tragajući za podacima o autorima i istorijskim trenucima koje su dokumentovale.
Ujedinjene Nacije progasile su 2022. godinu Međunarodnom godinom stakla, kada je usledio poziv Biljane Crvenković, kustoskinje Muzeja primenjene umetnosti u Beogradu za saradnju. Inicijativa Ujedinjenih Nacija stvorila je novu mrežu međunarodnih institucija sa ciljem realizacije različitih projekata u 2022. i 2023. godini sa ciljem promocije staklarstva na međunarodnom nivou. Sa ciljem novog čitanja formirane arhive, kao i kreiranja drugačije perspektive na ovu istoriju, SKVER je pozvao amsterdamsku umetničku inicijativu Public Space With A Roof, čiji se projekti bave novim formama izlaganja. Tokom posete PSWAR Zaječaru, postalo je jasno da je to bila i jedinstvena prilika za njih da istražuju istorijsku lokaciju koja kao da postoji izvan vremena. Prostori koje je nekada zauzimala fabrika sa radnicima, danas govori o nasleđu koje nije deo nijednog zvaničnog narativa, egzistirajući u specifičnom stanju procepa. Stoga se projekat PSWAR fokusirao na ovu jedinstvenu priliku i traganje za načinima na koje ono što je danas nevidljivo može da postane vidljivo, kao i kreiranje narativa u kojima ova istorija može da postoji.
Naši individualni narativi stavljeni su u dijalog sa narativom stvorenim od strane drugih – autora hiljada pronađenih slika sa fotografskih negativa. Naša živa imaginacija, koje je lutala slobodno u fabričkim halama uskoro je bila usmerena ovim slikama. Sa druge strane, naše teorijsko istraživanje konfrontiralo nas je sa nizom konfliktnih dijalektičkih parova: tečno-čvrsto, simetrija-asimetrija, tama-svetlost, lomljivost-neuništivost, sadašnjost-prošlost, luksuz-masovna proizvodnja, socijalizam-kapitalizam, ljudi-predmeti, negative-pozitiv, individualno-kolektivno, vidljivo-nevidljivo, prisustvo-odsustvo… Stoga je naša osnovna ideja bila da razotkrijemo ove parove i stavimo ih u dijalektički, produktivan odnos koji stvara nove narative. Osnovni dijalektički par kojim smo se bavili jesu radnici i predmeti. Krhkost ljudskog tela stavljen je kao suprotnost ideji o večnom trajanju kristalnih predmeta koji će nadživeti fizičko postojanje svojih tvoraca. Sama ideja za to rođena je iz istraživanja same prirode stakla kao materijala. Naime, iako je svaki od ovih predmeta stvorio čitav niz ljudi (oblikovao ih je nečiji dah, dodirnula ih je nečija ruka…), svi tragovi ljudskog rada postali su nevidljivi u samom proizvodu.
Za ovu izložbu, izradili smo deset staklenih ploča na kojima su odštampani odabrani pronađeni fotografski negativi. Osim toga što nas podsećaju na rane aparate za projektovanje slika, one takođe donose i „žive“ slike lica i tela ljudi koji su stvarali fabriku. Izložba takođe uključuje i foto-arhivu Mikice Andrejića, fotografa koji je protekle decenije dokumentovao transformaciju fabričkih prostora. Na ovaj način, naša izložba donosi ne samo slike života fabrike kakvog možemo videti na pronađenim negativima, već i slike odsustva života.
Izložbu o fabrici Kristal-Zaječar u beogradskom Muzeju primenjene umetnosti moguće je pogledati do 15. januara. Zaječarci se nadaju da će i oni u neko dogledno vreme moći da pogledaju ovu postavku.
Vesna Madžoski
Foto: Mikica Andrejić
