Ako se zapitamo od kojih smo to osvajača u proteklim vekovima ponajviše nasledili, ne možemo a da ne pomenemo ljude koji su pokorili skoro polovinu tadašnjeg poznatog sveta i izgradili jednu od najveličanstvenijih civilizacija svih vremena, ljude koji su došli sa Apeninskog poluostrva, a koje smo mi, a i ostali pokoreni narodi, vekovima nazivali po njihovom sedištu carstva – Rimljani. Od tih istih Rimljana mi smo između ostalog naučili i kako se grade dobri putevi i kako je lepo tim putevima putovati.
Dobri putevi su uslov dobrih putovanja, dok je razgranata mreža puteva uslov razvijenog saobraćaja. A stari Rimljani su imali i razgranatu mrežu puteva i duga putovanja.
Od Rimljana je ovom našem lepom svetu ostalo preko 300.000 kilometara puteva, mostova, tunela, akvadukta. Svoje javne puteve (latinski rečeno: cursus publicus) Rimljani su izgradili još u 1. veku naše ere, tokom vladavine Oktavijana Avgusta Cezara. Osnovni razlog njihove izgradnje bio je bolja komunikacija između udaljenih delova carstva i same prestonice – Rima. Zbog toga se godinama kasnije stalno govorilo kako “Svi putevi vode u Rim”.
Prvi značajan glavni put, to jest via publika kako su ga oni tada nazivali, bio je Apijev drum (via Appia). Ovaj put, koji je bio poznat i pod nazivom kraljica puteva, povezivao je Rim sa Brundizijem (sadašnjim Brindizijem), lučkim gradom koji je predstavljao kapiju prema Istoku. Put je dobio ime po Apiju Klaudiju Slepom, rimskom cezaru koji je 312. g. p. n. e. počeo da gradi ovaj put.
Smatra se da je u vreme najveće moći i veličine Rimskog carstva većina njihovih puteva bila popločana. Pored tih istih puteva postojali su i ivičnjaci sa kanalima za odvodnjavanje kišnice, a na svakoj milji nalazio bi se poneki kamen (miljokaz) koji je pokazivao koliko još milja treba preći do narednog grada.
Čitava mreža puteva građena je u to vreme kao državno dobro, na kome su prvenstvo prolaza imali glasonoše, kuriri i poštari na konju.
Rimski putevi su u većini slučajeva pratili rečne doline, ne samo zbog manjih nagiba i lakše prohodnosti, već i zbog lakšeg snabdevanja vodom putnika i vučnih, tovarnih i jahaćih životinja. Svi oni su bili pažljivo osmišljeni i građeni tako da budu dobri, praktični i lepi. U idealnim slučajevima predstavljali su najkraću moguću vezu između polazne tačke i odredišta.
A kako su oni zapravo izgledali ?
Moglo bi se jednostavno reći: kao izdužena prava linija, izdignuti po sredini i popločani kamenim pločama nepravilnog oblika.
Nakon što bi trasirali put, Rimljani bi na njegovoj trasi iskopali jarak dubine oko metar i po, a zemlju sa trase i kamenje odlagali sa strane. Na tu istu trasu postavljali bi osnovu od krupnog sabijenog kamenja, koja je tom istom putu obezbeđivala trajnost i čvrstinu. Sledeći sloj bi se sastojao od usitnjenog kamena i gline kako bi osnova bila sabijena i gipka, dok bi pesak služio da se sve to dobro izravna pre stavljanja poslednjeg sloja. Ploče od kamena nepravilnog oblika pažljivo su se uklapale preko ove osnove i žlebovi između ploča zatvarani. Sa obe strane puta pravljeni su ivičnjaci od krupno isklesanog kamena i kanali za odlivanje vode u koje bi se kišnica slivala, da putevi budu prohodni u svim vremenskim prilikama. Najotpornije ploče na putevima bile su od bazaltnih stena, ali su za popločavanje korišćene i krečnjačke stene. Bilo kako bilo, točkovi kola su vremenom i na jednoj i drugoj osnovi ostavljali svoje tragove.
Kada je rimska vojska, početkom 1. veka nove ere, konačno pokorila Balkan, pripojivši Carstvu nove provincije Panoniju i Meziju, na Dunavu je uspostavljena granica, napravljen veliki broj utvrđenja i sistem dobrih puteva. Taj sistem puteva povezivao je tadašnje rimske provincije, veće gradove i vojne postaje koje su nadgledale granice. Na svakih 30-tak kilometara nalazila se po jedna postaja ili štala za zamenu konja, pored njih policijske jedinice, ali i poneka krčma ili hotel (više bi se moglo reći neko svratište) gde je moglo da se nešto pojede i prespava.
Prve prave puteve u današnjoj istočnoj Srbiji Rimljani su podigli sredinom 1. veka nove ere. Pravili su ih vojnici rimskih legija uz prinudni rad domorodačkih plemena. S obzirom na to da se radilo pre svega o vojno-strateškim komunikacijama, oni su rađeni solidno, sa čvrstom podlogom, popločani većim kamenim pločama, sa zaštitnim kulama u blizini i miljokazima pored samih puteva.
Pogodan geografski položaj zaječarske kotline u velikoj meri je uslovio i razvitak rimskih saobraćajnica u njoj. Većina tih puteva, a i onih trasiranih u kasnijim vekovima, sekla su se upravo u ovoj kotlini. Iz nje su rimski putevi vodili na više strana – ka istoku i rimskoj Bononii (Vidin), ka Pomoravlju i rimskom gradu Horreum Margi (Ćuprija), ka severu i rimskom gradu Aquae (Prahovo) na Dunavu i ka jugu i utvrđenju Timacum ninus (Ravna kod Knjaževca) i nadalje ka Naissusu (Niš) i Turesu (Pirot).
Kod rimskog utvrđenja Kostol u blizini današnjeg grada Zaječara najverovatnije se nalazila raskrsnica tadašnjih rimskih puteva, jer se odatle odvajao glavni drum koji se pružao prema severu i Dunavu (preko atara današnjih naselja Vražogrnac, Trnavac i Rgotina). Postojanje ovih puteva potvrđuju i arheološki nalazi stare rimske kaldrme pravca sever-jug koji su šezdesetih godina 20. veka pronađeni na starom gradskom groblju, odnosno ostaci starog puta kojim su se kretale rabadžije krajem 19. veka zaobilazeći tadašnju zaječarsku gradsku čaršiju.
Opisujući Crnorečki okrug dr Stevan Mačaj je još krajem 20. veka ukazivao na ostatke ovog puta govoreći da je on bio i po kišovitom vremenu stalno podvozan, što je dokaz da je imao dobru podlogu.
Razgranatom mrežom ovih rimskim puteva, osim kretanja vojnih jedinica, prevožene su i rude metala iz rudnika na Staroj planini, kao i ostala roba i namirnice koje su bile potrebne rimskoj vojsci. Složen sistem kretanja i distribucije namirnica u timočkoj dolini, obavljan je kako kopnenim tako i vodenim putevima.
Krajem 4. veka (395. godine) rimski car Teodosije je podelio rimsku carevinu na dva dela, na Istočno i Zapadno rimsko carstvo, ustupivši ih svojim sinovima. Od tog vremena pa nadalje čitava današnja istočna Srbija bila je u sastavu Istočnog rimskog carstva (kasnije nazvanom Vizantija).
Zbog stalnih upada stranih naroda sa istoka, car Justinijan je duž obala Dunava i timočkih dolina obnovio mnoga stara i napravio nova utvrđenja. Za vreme njegove vladavine (527 – 656. g. n.e.) obnovljeno je ili sagrađeno 27 utvrđenja u dolini Timoka, što je bio nesumnjiv dokaz velike važnosti timočkih saobraćajnica.
Dalekosežne posledice po vizanijske oblasti imalo je i nadiranje prekodunavskih Slovena, još za vreme cara Justinijana, a posebno sredinom 6. veka, kada su oni, preko današnje istočne Srbije, prodrli sve do Carigrada i Grčke koristeći se Timočkim putem.
Rimski putevi su svojevremeno bili pravi spomenici drevnog građevinarstva, ali i mesta preko kojih se prenosila roba, vesti i ideje. Njima su putovali i vojnici i trgovci i robovlasnici i njihovi robovi i glumci i gladijatori i svi su oni koji su želeli ili su morali negde putovati. Zbog toga su oni morali biti i čvrsti i dugotrajni. Bili su osnova svih putovanja, ali i mesta na čijim su se raskrsnicama razvijale i nastajale mnoge naseobine. Mesta gde je sve počinjalo i prosperiralo.
Sa padom Rimskog carstva i njihovi putevi su vremenom nestali. Prepušteni vremenu i nebrizi, polako ali sigurno, nestali su sa mape sveta.
Ostale su samo ideje koje su njima prenošene, ideje koje nikada nisu mogle da nestanu – ideje o putovanjima i osvajanju novih prostranstava.
dr Miodrag Velojić
U sledećem nastavku:
NAJKRAĆI TURSKI PUT OD VIDINA DO BEOGRADA
