Da bi putovanje bilo što ugodnije, prvih godina po oslobođenju od Turaka, u čitavoj Srbiji pravljeni su bolji putevi i pored njih podizane zadužbine. U svom “Srpskom Riječniku” Vuk Stefanović Karadžić je još daleke 1818. godine, pod pojmom zadužbine, zapisao: “Još u staro doba bila je velika zadužbina praviti “po kalu kaldrme”, graditi “po vodama čuprije”, do puteva “dovoditi vodu za piće”, “podizati česme” i pored puteva “saditi i kalemiti voće”.
Zainteresovan za trgovinu i prirodna bogatstva u istočnoj Srbiji, Knez Miloš je odmah po oslobođenju ovih krajeva od Turaka (1833. godine) naredio da se započne izgradnja puteva i da se poprave sve komunikacije na najvažnijim putnim pravcima. Kako u to vreme u zemlji Srbiji nije bilo „stučnih indžinira”, za probijanje i trasiranje puteva po ovom delu Srbije Knez Miloš je angažovao inženjere iz inostranstva. U istočnoj Srbiji oni su radili na putevima između Majdanpeka i Brze Palanke i od Žagubice prema Crnom vrhu (1836/37. godine) jer su veze od Zaječara prema Požarevcu u to vreme, a posebno u zimskim uslovima, bile dosta nesigurne.
Još prilikom najave svoje prve posete novooslobođenim krajevima Knez Miloš je naredio da se urede i svi putevi kojima će proći. Poštujući tu naredbu, tadašnji knez Mileta Radojković (koji se posebno istakao u borbama za prisajedinjenje šest otcepljenih nahija) šalje odgovore iz Zaječara da je: „ … svuda tvrdo naložio i zapovedio da se svud kuda bi Vaša svetlost proći blagovolila putevi urede i dobro za podvoz kola iskrćeni budu …”. Što je bilo naređeno – vrlo brzo je urađeno. Narod je kulukom, po volji svojoj i naredbi vlasti, vrlo brzo opravio i uredio sve puteve „… kako bi sam Knjaz, kada bude dolazio, imao gde proći i odmoriti se …
Još u turskom vremenu polje zvano Zaječar je bilo obradivo i plodno i primamljivo za sve one koji su želeli da dobro zarade. U prvo vreme to su bili Turci, a kasnije i drugi pojedinci. Isušivanjem močvarnog polja i formiranjem saobraćajnica počela se razvijati i trgovina, a i baštovanstvo i poljoprivreda su bili na dobrom glasu. Ali mogućnost zarade nije bila samo od poljoprivrede i njenih proizvoda. Razvojem saobraćajnica moglo se zaraditi i od putnika, trgovačkih karavana i trgovaca, a kasnije i pružanjem mehandžijskih i zanatskih usluga i sve brže i razvijajuće dućanske trgovine. Sve to je privlačilo izvestan broj preduzimljivih ljudi da se nastane u blizini raskrsnice glavnih puteva, pa je ubrzo, nakon oslobođenja ovog mesta od Turaka, njegovo naseljavanje bivalo sve brže i masovnije. Duž glavnih drumskih komunikacija podizani su prvi zanatski i trgovački dućani, pravljene mehane sa većim štalama za smeštaj tovarne i jahaće stoke, a pored njih su nastajale magaze i kuće za stanovanje.
U samom Zaječaru susretali su se mnogi putevi koji su iz unutrašnjosti Srbije vodili ka Dunavu, odnosno prema pristaništima: Kusjaku kod Negotina, Radujevcu kod Prahova, Poreču (kasnije Donjem Milanovcu) i Vidinu (tada u Turskoj, a danas u Bugarskoj državi), pa je zbog toga ovo mesto vremenom postalo značajan ne samo saobraćajni već i trgovački centar.
Već nakon svoje prve posete Zaječaru (1833. godine) Knez Miloš je nastojao da se utvrde njegove saobraćajne konture i urede glavne komunikacije. U tom cilju on je u Zaječar poslao i svog „stranog indžinira”, geometra Adolfa Fornara, sa zadatkom da čaršiju zaječarsku dobro uredi. Prema izveštaju od 13. novembra 1833. godine Fornar je svoje naloženo mu delo, „sa zadovoljstvom sviju ovdašnji čertanija izvršio”. Pretpostavlja se da je on već tada uredio i postavio osnovu i pravce razvoja prvih zaječarskih ulica i glavnih „varoških saobraćajnica”, a možda i pravce pružanja manjih sokaka i sokačića u samoj varoši. Pretpostavlja se da je bio nadležan i za određivanje mesta na kojima će se kasnije locirati važni komunalni objekati u samoj varoši. Tako je u blizini same raskrsnice saobraćajnica u centru varoši nastala Velika pijaca, na periferiji (u blizini današnje Zelene pijace) postavljen pijačni kantar, pored Crnog Timoka određeno mesto za varošku klanicu, a u blizini raskrsnice puteva za Vršku čuku, Negotin i Gurgusovac i mesta zvanog Pišura napravljeno je mesto za novo groblje.
Fornar je prilikom svoje regulacije varoši zadržao osnovne pravce već postojećih turskih saobraćajnica koje su od ranije prolazile kroz ovo naselje, a koje nisu bile ništa drugo već nastavci postojećih ranijih komunikacija i drumova. I danas se u samom Zaječaru primećuje krivudava osa ulica na pravcu istok-zapad (između ulica Hajduk Veljka, Trga oslobođenja i ulice Nikole Pašića) i pored toga što je ona Fornarovom regulacijom varoši delimično bila ispravljena. Drumski pravac prema Gurgusovcu odvajao se u to vreme već od same glavne raskrsnice u centru varoši (a nešto kasnije i od današnjeg nadvožnjaka kod Bolnice), dok se druga manje značajna raskrsnica nalazila na tadašnjoj periferiji varoši prema Brestovačkoj banji i Boljevcu (današnjem Karađorđevom vencu, više poznatijem pod nazivom “Dva brata”). Na toj raskrsnici kasnije se nalazila i Mala pijaca, na koju su svoje proizvode prodavali meštani iz varoši i okolnih naselja. Sa ove raskrsnice drum je Banjskom ulicom (i trasom nekadašnjeg turskog puta) vodio preko Kotlujevca, zvezdanskog atara i mesta zvanog Kopita, ka Brestovačkoj banji, Crnom vrhu, Žagubici i Požarevcu. Nešto dalje od ove raskrsnice odvajao se i stari put koji je preko mesta zvanog Pazarište vodio za naselja Zvezdan i Gamzigrad, dok je drugi put preko naselja Lubnica i Planinica vodio ka naselju Boljevac i Pomoravlju. Kosom između naselja Lubnica i Gamzigrad nalazila se i trasa starog puta kojom se kretala ruska vojska kada je u Prvom srpskom ustanku pomagala srpskim ustanicima, takozvana trasa Moskovskog puta.
Koliko je tih godina Knez Miloš bio dalekovid, videlo se već u narednom periodu. Zbog činjenice da je već prvih godina po oslobođenju od Turaka u Zaječaru bilo formirano sedište okružnih i državnih ustanova i samo sedište Timočke eparhije, on je već 1934. godine bio proglašen za varoš. Osim crkve u njemu se tih godina počinju graditi i bolje kuće, nastaju prostraniji trgovački i kafanski lokali, otvaraju se trgovine. Po Zakonu iz 1866. godine Zaječar se i zvanično potvrđuje kao varoš, jer se u jednom od članova tog istog Zakona izričito kaže: “…Varoši u Srbiji su Beograd i sva ona mesta u kojima stalno obitavaju okružne vlasti…”. A Zaječar je zaista i bio takva varoš u Srbiji.
U samoj tadašnjoj zaječarskoj varoši vrlo brzo se razvijala i čaršija. I dobijala svoje prve nazive. Na pravcu puta prema Negotinu i Gurgusovcu razvijao deo varoši koji se nazivao Donja čaršija, dok je na pravcu prema Brestovačkoj banji i Boljevcu rastao deo varoši pod nazivom Gornja čaršija. Na mestu nekadašnjeg Turskog šanca početkom 20. veka napravljena je zgrada Načelstva i Suda (zgrada današnjeg Osnovnog suda), a pored nje je od tvrdog materijala ozidana i apsana (nekadašnji opštinski zatvor).
U tom su vremenu u samoj varoši i oko nje, nastajali i sve bolji putevi i saobraćajnice. Radi lakšeg putovanja probijali su se novi putni pravci …. i sve se više putovalo.
U sledećem nastavku:
Saobraćajnice u Zaječaru u drugoj polovini 19. veka
