U Istorijskom arhivu „Timočka krajina“ danas je predstavlјena knjiga dr Miodraga Velojića i dr Olice Radovanović pod naslovom „Stanovništvo Stare planine – Timok“.
Istraživanje stanovništa Stare planine i pisanje knjiga o njima pojavilo se na početku 21. veka. Dosta prekasno za mnoga zbivanja i mnoga sećanja, a ipak možda u poslednji čas, dok se naselјa nisu potpuno ugasila. Da se sagledaju tragovi, da se osveže sećanja, da se zapišu podaci i sačuvaju fotografije i dokumenta od zaborava.
Knjiga „Timok“ je šesta knjiga u ediciji Sanovništvo Stare planine. U njoj je obrađena najsevernija celina Stare planine i 13 naselјa koja se nalaze na njenoj desnoj strani između reke Beli Timok i srpsko-bugarske granice, a koja su administrativno razdvojena u dve opštine: Vitkovac, Gornje i Donje Zuniče, Jakovac, Minićevo, Novo Korito, Ošljane i Petruša u opštini Knjaževac, i Vratarnica, Mali Izvor, Selačka i Prlita, u opštini Zaječar.
Svaki opis naselja se, kako reče na promociji Radiša Dragićević, može smatrati sažetom, ali veoma vrednom hronikom koja može poslužiti kao čvrsta baza za one koji će se možda u budućnosti latiti pisanja pojedinačnih hronika naselja.
Prema rečima autora, zahvalјujući svom geografskom položaju i prirodnim pogodnostima ova celina je veoma rano bila naselјena lјudima. U njenim pećinama pronađeni su ostaci praistorijskih stanovnika, a u rečnim dolinama ostaci starih naselјa. Ispod njenih brojnih uzvišenja, između klisura i pored obala manjih rečica, razmeštale su se razne civilizacije, kretali mnogi narodi i formirala brojna naselјa. Navažniji rečni tok u ovoj oblasti, reka Beli Timok, uticala je i na pravce različitih puteva i komunikacija, na puteve kojima su se vekovima kretale vojske i razni narodi, puteve koji su u ove krajeve stalno nekog dovodili i odvodili i duž kojih su na kraju i stanovnici ovih krajeva otišli.
Dr Miodrag Velojić i dr Olica Radovanović navode da o stanovnicima ove oblasti postoje zapisi još od davnih vremena. O njima su pisali stari antički pisci, italijanski geografi, franački letopisci i srpski etnolozi. Svi oni pominju stanovnike koji su svoje ime dobili po reci Timok i koji se i u današnje vreme nazivaju Timočani. O njima pišu i autori u ovoj knjizi.
-Naselјa koja je na ovom prostoru vekovima stvaralo starosedelačko i doselјeno stanovništvo stara su više vekova. Tokom različitih vremenskih perioda razmeštala su se po obroncima Stare planine, sve dok se po oslobođenju od Turaka (1833. g) nisu smestila u dolinama najbližih reka. Nјihovi stanovnici su vekovima negovali svoje porodične i rodbinske veze, slaveći svoje krsne slave, čuvajući svoja stada i obrađujući svoju iskrčenu zemlјu. U njima su godinama negovali svoja nova staništa i centre svojih ekonomija. U vreme ratova i prilikom čuvanja stoke živeli su udalјeni od većine glavnih puteva, na nepristupačnim mestima i razbacanim kućama u polјu, sve dok ih dražava nije naselila na jedno mesto i od njihovih novih kuća stvorila zbijeni tip srpskih naselјa, koji je, u nešto kasnijim vremenima, poznati srpski geograf Jovan Cvijić nazvao Timočki tip naselјa, objašnjavaju autori knjige „Stanovništvo Stare planine – Timok“ i dodaju:
-Sve do druge polovine 20. veka stanovnici su u njima živeli porodično, u jednoj kući, u jednoj zajednici sa po šest do osam, a nekada i više članova. Za muškim članovima porodice, koji su prvi odlazili iz kuće u potrazi za bolјim i plaćenijim poslovima, iz naselјa su odlazile i cele porodice i naselјavale se u drugim mestima.
Godinama su se naselјa ove oblasti po svom razvoju i broju žitelјa razlikovala od ostalih delova Stare planine. Godinama su se razvijala duž većih vodotokova i oko centralnih i drugih puteva, imala svoje škole, crkve i organe vlasti i uticala na brojne istorijske i druge tokove. Ali je vreme učinilo svoje. U potrazi za bolјim životom, ni stanovnici ove oblasti nisu se mogli zadržati na mestima gde su živeli njihovi preci.
Prema rečima autora, počev od prve polovine 20. veka stanovnici iz naselјa ove oblasti iselјavali su se u gradove Zaječar i Knjaževac, a nešto kasnije i u druga mesta Srbije i inostranstvo. I dok su oni odlazili, njihova naselјa su se polagano praznila. U njima su ostajali samo stari i oni koji nisu imali gde ili nisu mogli nigde da odu. Prosečna starost onih koji su ostali, u današnje vreme, iznosi preko 60 godina.
Književnik Radiša Dragićević je, govoreći na današnjoj promociji, podsetio da gotovo dve decenije entuzijastički autorski par, oličen u dr Olici Radovanović i dr Miodragu Velojiću, od severa do juga – ne uvek pravolinijski već skokovito, gazi njenim stazama, nalazi i zapisuje, otima od zaborava i propasti, istražujući ne samo stanovništvo Stare planine, kako je definisano u naslovu ove edicije (i projektu) već to istraživanje obuhvata mnogo više aspekata, od fizičko-geografskih do socioloških, otvara brojna pitanja, a često daje i odgovore.
-Oslanjajući se na raspoloživu dokumentacionu građu, kao kod svake građevine na stamen temelj, autori, koristeći naučnu metodologiju u svom istraživanju i obradi podataka, pružaju celokupnoj srpskoj, ne samo naučnoj, javnosti ovo izuzetno vredno dostignuće, ukazujući da je možda poslednji čas da se nad ovom regijom koja neumitno odumire kao deo našeg nacionalnog i državnog bića, navodi Dragićević i konstantuje da znamo šta se sa bićem dešava kad i najmanji deo počne da odumire.
-Iz životnog iskustva znamo da često vlastita imena koje nam podare po rođenju mogu da nas obeleže u potpunosti, da odrede naš karakter i sudbinu. Ne znam koliko je to čest slučaj i kod toponima, ali napred pomenuto pravilo se nigde nije potvrdilo kao u imenu Stare planine. Ako danas pođemo njenim praznim (ponegde i zaraslim) putevima i stazama, ako se zaputimo u naselja skrivena u njenim uvalama (skrivena od vetrova i neprijatelja), jer su se nekada mogla samo tako očuvati – naselja koja su danas na izdisaju ili su već izbrisana sa spiska živućih – ako, dakle, pođemo stopama naučnog para Velojić – Radovanović, suočićemo se sa licem neumitne propasti; pustoš će nam se razvući pred očima, a tuga zaposesti grudi, kaže Dragićević i dodaje:
-Gotovo da nema primera u ovoj zemlji da jedan njen ovakav rubni kraj u potpunosti opravdava taj svoj status. Staroplaninska regija je rubna u svakom smislu. Tankim nitima (oslabelim rukama) se drži za maticu, iz čijih šaka retko prima; na drugoj strani, njen živalj, koji, istina, pripada u dva naroda (u prošlom veku zakrvljena i razdvojena) je rastavljen granicom koja je dugo (posle one albanske) bila i najtvrđa naša granica.
Kako kaže, naselja se, poput dogorevajućih sveća, neumitno gase. Dimnjaci propadaju u krovove, krovovi propadaju u gluve sobe – šume silaze u dvorišta trulih ograda bez kapija, povijuše skrivaju bunare. Nameće se pitanje ko će preko pragova ispod kojih su izbegle i zmije kućanice da oseti dah nekad živućih, ko će (ako na nekom zidu i vidi izbledele slike u krivom ramu) da imenuje te likove, te male običe živote koji su tu počeli i koji su tu okončani, sa svim onim što jedan život u sebi može da stvori i ponese.
Najnovija knjiga iz edicije o stanovništvu Stare planine – Timok obuhvata 13 naselja koja pripadaju staroplaninskoj regiji, a posebnu vrednost ovoj knjizi daje i obiman prilog fotografija, koje često potvrđuju mišljenje da slike mogu da govore i više od reči. Obiluje i mnogim detaljnim podacima, počev od geografskih pojmova (popis značajnih visinskih kota ili detaljni podaci o vodotokovima) – do preciznih podataka iz najnovijeg popisa, koji se tiču broja domaćinstava i njihove delatnosti, što pruža mogućnost komparacije sa nekim od popisa čak iz pretprošlog veka i tako nudi izazov analitičarima.
Knjiga „Stanovništvo Stare planine – Timok“ je još jedan kamen u temelјu koji se godinama gradio o jednom stanovništvu, o jednom narodu, koje je vekovima živeo na Staroj planini. Iako su mnogi žitelјi sa ove planine otišli, sećanja o njihovom životu su ostala i treba ih sačuvati. Ako nikako i nigde na drugom mestu, bar u knjigama koje o njima govore.
