DA LI STE ZNALI DA JE PEĆINA BARANICA KOD KNJAŽEVCA NAJSTARIJE NALAZIŠTE ANATOMSKI MODERNOG ČOVEKA U SRBIJI KOJI JE TU BORAVIO PRE 35.000 GODINA I DA O NEKADAŠNJEM ŽIVOTU I STARIM CIVILIZACIJAMA NA OVOM PROSTORU ODGOVORE DAJU I NALAZI IZ SAMOG GRADA ZAJEČARA I GRADSKOG NASELJA PIŠURA
Plodne doline Timoka su vekovima bile privlačne različitim društvenim grupama koje su kroz njih prolazile ili se na njihovim prostorima duže zadržavale. Pravci rečnih tokova, planine i kotline, kao i bogatstvo životinjskog sveta, uticali su na to gde će kretati i koliko će dugo boraviti najstarije praistorijske grupe na ovim prostorima.
O prvim takvim grupama koje su naseljavale naše okruženje imamo vrlo malo podataka. Do sada je bilo vrlo malo slučajnih nalaza koji su govorili o tome kako su one izgledale i kojim putevima su se kretale. Do skora smo u školama učili kako su Sloveni naselili ove naše krajeve i da su tu i tamo, tokom svojih putovanja, nailazili na manje društvene grupe. Da je pre njih malo ko živeo na našim prostorima. A onda je Srejović pronašao Lepenski vir … i staru civilizaciju. I tako je sve krenulo.
Vremena su se promenila. Sve više je onih koji žele da čuju ko je sve živeo u našem okruženju i sve više onih koji istražuju šta su nam sve tokom svojih migracija u amanet ostavili stari narodi koji su putovali ovim našim krajevima.
Najnovija istraživanja srpskih i američkih arheloga pokazuju da je teritorija današnje Srbije najverovatnije bila neprekidno naseljavana tokom najvećeg dela pleistocenske epohe, koja je trajala od pre 2,6 miliona godina do pre oko 10.000 godina. To zapravo znači da je, za razliku od velikog dela Evrope koji je u tom periodu bio prekriven debelim naslagama leda, centralni deo Balkana tokom hladnih intervala (glacijala) bio veoma pogodan za život hominina (praljudi).
A kako je sve počelo?
Opšte je poznato da današnji ljudi vode poreklo od male grupe pripadnika vrste Homo sapiens koja se pre oko 200.000 godina pojavila u Africi, odakle je pre oko 60.000 godina krenula u pohod po svetu.
Kada su se pre 40.000 godina prvi moderni ljudi pojavili u Europi, tamo su zatekli neandertalce i sa njima hiljadama godina uživali u uzajamnoj vezi. Rezultate tih njihovog uzajamnih veza mi danas nosimo u svojim genima.
A to istraživanje gena počelo je upravo ovde na Balkanu. U vreme kada je pre nekih desetak godina (tačnije 2010.g) iz kosti jednog pračoveka koji je živeo pre 38.000 godina u okolini Vindije (poznatog pod današnjim nazivom Krapinski čovek iz Hrvatske) izdvojen gen malo toga se znalo i očekivalo, a od tada se znanje raširilo.
U našoj zemlji se tenutno istražuje više pećina u kojma su pronađeni tragovi boravka praljudi. Pećine su inače najbolji čuvari praistorijskog arheološkog materijala koji, kada se nalazi na otvorenom, često biva uništen vremenskim promenama (stalnim padavinama, mrazom, erozijom zemljišta) ali i mnogobrojnim aktivnostima savremenog čoveka.
Iz najnovijih istraživanja saznajemo da su Šalitrenu pećinu kod Mionice naseljavali prvo neandertalci a kasnije i rani moderni ljudi; da je u pećini Mala Balanica u Sićevačkoj klisuri kod Niša otkriven fosilizovani fragment donje ljudske vilice sa tri zuba star oko pola miliona godina koji je pripadao vrsti praljudi pod nazivom Homo heidelbergensis koja je evoluirala od vrste Homo erectus; da je u pećini Pešturina u Jelašničkoj klisuri kod Niša pronađen zub kutnjak koji predstavlja prvi pouzdano identifikovani fosil neandertalca sa teritorije Srbije; a da je pećina Baranica kod Knjaževca najstarije nalazište anatomski modernog čoveka u Srbiji koji je tu boravio pre 35.000 godina.
Istraživanja takođe pokazuju da Homo sapijens nije nastao na tlu Evrope, već da je stalno migrirao, odnosno da je u tu istu Evropu stigao pre otprilike 44.000 godina iz pravca Podunavlja. A to isto znači da ovaj naš deo Balkana predstavlja mesto preko koga su oni prolazili ili drugačije rečeno – predstavlja kapiju Evrope.
Iz perioda bronzanog doba (1.600 – 800 g. p.n.e) potiču i nalazi pećinskog slikarstva iz pećine Korenatac-Gabrovnica u dolini Trgoviškog Timoka.
Iz istog perioda brojni su i nalazi iz okoline Zaječara koji govore o prvim većim do sada otkrivenim naseobinskim zajednicama. Te prve zajednice činile su neku vrstu porodičnih imanja i u velikoj meri podsećale na današnja seoska naselja razbijenog tipa. Tokom razvijenog bronzanog doba (u periodu između 1.600 i 1.300 g. p.n.e) do punog izražaja je došla ekonomska moć njenih pripadnika, njihova originalnost i nagomilana stvaralačka snaga. Pripadnici ovih zajednica prevashodno su se bavili stočarstvom zauzimali su planinske kose i pobrđa pogodna za ispašu svojih brojnih stada, dok su zemljoradnici zauzimali plodnu dolinu Timoka.
Krajem razvijenog bronzanog doba (između 1.300 i 1.100 g. p.n.e) nastala su velika etnička pomeranja (i migracije) koja su bila praćena prodorima ratobornih plemena sa severa i severoistoka. Sukob starosedeoca sa došljacima bio je neminovan. Nagoveštaje i ishode tih sukoba pružaju nalazi iz mnogobrojnih grobova iz okoline Gamzigrada i Zvezdana (na Banjskoj steni kod Gamzigradske banje i Maguri između naselja Zvezdan i Feliks Romulijane).
Od ukupno 75 konstantovanih lokaliteta u atarima naselja Gamzigrad i Zvezdan, utvđeno je da njih 45 pripada bronzanom dobu. O nekadašnjem životu i starim civilizacijama na ovom prostoru odgovore daju i nalazi iz samog grada Zaječara i gradskog naselja Pišura. Nalazi iz nekropole u Pišuri ukazuju na to da su krajem drugog milenujuma pre nove ere ovaj deo zaječarske kotline naseljavali stanovnici koji su se kretali iz srednje Evrope ka jugoistoku.
Tek posle 800 g pre nove ere dolazi do stabilizacije kulture i formiranja etničkih grupacija na našem prostoru, koje nešto više poznajemo iz antičkih istorijskih izvora. Nažalost i iz perioda gvozdenog doba (od 800 g p.n.e. pa do dolaska Rimljana) sa ovog područja postoje samo slučajni nalazi na osnovu kojih je veoma teško rekonstruisati kakva je bila ekonomska, kulturna i politička istorija žitelja ovog kraja u tom vremenu.
A šta mi zapravo imamo od svega toga?
Osim činjenice da nismo bili usamljeni na ovim našim prostorima, da je kod nas stalno bilo nekog života i migracija, saznajemo još ponešto. Nakon revolucije u čitanju DNK, otkrivene su još neke neveroavtne stvari vezane za ljudsku evoluciju.
Jedna od najzanimljivijih teorija je ta kako neandrtalci nisu potpuno izumrli, već da su se sa modernim ljudima mešali. Sekvenciranjem genoma neandertalskog čoveka utvrđeno je da narodi Evrope i Azije u sebi nose izvestan broj njegovih gena – između jedan i četiri odsto. Nakon upoređivanja gena 28.000 ljudi stručnjaci su došli i do zaključka da postoji jaka veza između onoga što smo nasledili od starih naroda i mnogih naših današnjih osobina i stanja. Drugačije rečeno – ako ne možete da prestanete da pušite ili smršate nekoliko kilograma, ili ste tužni, za to slobodno možete da okrivite nekog neandertalca. A ako ste skloni crtanju ili obradi zemlje za to je sigurno kriv neko drugi.
Novi naučni dokazi uskoro će osvetliti i mnoge druge segmente života starih naroda koji su živeli u našem okruženju. Saznaćemo vrlo brzo ko su oni bili, kako su živeli, gde su se kretali i šta su nam još toga u nasleđe ostavili. A da li ćemo zbog toga biti srećni… ostaje da se vidi.
dr Miodrag Velojić
U sledećem nastavku:
KAKO SU IZGLEDALI RIMSKI PUTEVI