„Od svega što čovek u svom životu podiže i gradi, ništa nije bolje i vrednije od mostova“ zapisao je jednom prilikom Ivo Andrić. „Oni su važniji od kuća, svetiji od hramova, svačiji i prema svakom jednaki, korisni, pogignuti uvek smisleno, na mestu na kome se ukrštava najveći broj ljudskih potreba .. Svi su oni u suštini jedno i podjednako vredni naše pažnje, jer pokazuju mesto na kome je čovek naišao na prepreku i nije zastao pred njom, nego je savladao i premostio, kako je mogao i umeo u svom vremenu, prema svom shvatanju, ukusu i prilikama kojima je bio okružen“.
Tokom svoje istorije Zaječar je uvek imao nedovoljno mostova. Mostovi u njegovoj blizini su se gradili i rušili i ponovo podizali, dok su se stanovnici ovoga grada godinama borili kako da premoste reke koje ga okružuju – Beli i Crni Timok.
Prvi pravi mostovi u okolini Zaječara nastali su u vreme Turaka. U vreme kada se težilo novim osvajanjima, kada se putovalo karavanima, u vreme kada se vidinska turska vojska kretala ka Beogradu. U vreme kada je trasiran turski put kroz dolinu Timoka.
Ne može se sa sigurnošću tvrditi da li su prvi mostovi bili napravljeni u 16. i 17. veku, mada su potrebe za njima postojale, niti se može reći da su na ovim rekama postojale skele koje su prevozile putnike namernike i vojnike sa jedne na drugu obalu, kao što je to bio slučaj kod drugih okolnih naselja. Kako turska administracija u tom vremenu nije beležila stanovnike naselja koji su bili čuvari mostova, ne može se ni u njihovim popisima videti da li su oni postojali. Odgovore na ta pitanja možda će dati podaci o izgledu naselja ovoga kraja iz ranijih vremena, koji postoje u turskim arhivama a koji nama do današnjeg dana nisu dostupni.
Za sada se vreme podizanja prvih turskih ćuprija u okolini Zaječara može svrstati samo u istorijske vremenske okvire. Naime, kada je uoči austrijsko-turskih ratova (1784. g) austrijski uhoda Franc Ksaver Pokorni obilazio timočku dolinu zapisao je u svojim beleškama da su se tada u ovom kraju svi potoci, rečice i veći vodotokovi prelazili bez mostova. Osim te činjenice, zapisao je i podatke o broju kuća u Zaječaru i okolnim naseljima: u Zaječaru je u to vreme postojalo 150 kuća, u naselju Vražogrnac 40, Grljanu 120, a u Velikom Izvoru 250 kuća.
Prvi most na Belom Timoku podignut je u blizini današnje zaječarske mlekare, nešto nizvodnije od današnjeg mosta kod Bolnice. Potoji verovatnoća da su ga Turci podigli nakon mira koji je zaključen sa Austrijom (1791. g) najverovatnije nakon dolaska na vlast Osman paše vidinskog (Osmana Pazvanoglua). Veoma važan dogaćaj za ovaj most bio je podizanje ustanka protiv Turaka u ovom kraju (1805. g) kada je preko njega prelazila turska vojska kako bi ugušila ustanak i utvrdila šančeve za odbranu protiv srpskih ustanika u centru samog Zaječara i između naselja Zvezdan i Kotlujevac. Drugi događaj koji se u njegovoj blizini odigrao bio je sukob satnovnika Zaječara i okolnih naselja (1833. g) koji je kao posledicu doneo primirje između Srba i Turaka, nakon kojeg je Srbiji prisajedinjeno šest nahija oslobođenih u Prvom srpskom ustanku i ovaj deo istočne Srbije konačno bio oslobođen od Turaka. Iako je bio sagrađen od drveta ovaj most nisu srušili ni Turci ni Srbi, već je to učinila reka Beli Timok čije obale je godinama spajao. Nakon velike poplave (1887. g) porušile su ga vode ove reke i nikada više nije bio obnovljen.
Skoro u isto vreme napravljen je i prvi most na Crnom Timoku kod Kotlujevca – takozvana Crna ćuprija. Za njega se može pretpostaviti da je nastao nakon velike poplave Crnog Timoka, pred sam kraj 18. veka, koja je uništila sve pred sobom, pa i deo tadašnjih turskih komunikacija. Nalazio se na putu za Kotlujevac i Brestovačku banju i bio napravljen od drveta. I od drveta je bio obnavljan i pravljen skoro puna dva veka. Prelaskom preko ovog mosta godinama su se stanovnici okolnih naselja kretali prema drugim naseljenim mestima i predelima, odlazili ka svojoj imovini: ka svojim kućama, vodenicama, pojatama, njivama i vinogradima, godinama su preko njega prelazili sa jedne na drugu obalu Crnog Timoka.
Ova dva mosta iz Turskog perioda predstavljaju velika dela tadašnjeg graditeljstva i veoma važne građevinske poduhvate. Oni su bili i najznačajniji objekti na tadašnjim saobraćajnicama. Mesta na kojima se prelazila velika voda, gde su se premošćavale prepreke i odakle se kretalo ka novim putovanjima.
Po oslobođenju od Turaka i čitavoj drugoj polovini 19. veka u nepsorednoj blizini Zaječara bilo je pet drvenih mostova – tri na Belom i dva na Crnom Timoku.
Na Belom Timoku, na putu za Vršku čuku kod Višnjara, postojala su u to vreme dva mosta. Jedan se nalazio na mestu gde se i danas nalazi (ispod Bolnice), a drugi nešto nizvodnije (u prethodnom tekstu pomenuti) koji je srušila poplava 1887. godine.
Treći most na Belom Timoku, na putu za Veliki Izvor sagrađen je neposredno nakon prvog srpsko-turskog rata (1877. g). Po finansijeru Tomasonu iz Engleske, nazvan je Tomasonov most. Bio je dug 48 i širok 4 metra. Na njemu je postojao i natpis sledeće sasržine: „1877 – Tomasonov most – Sagrađen o trošku DŽ. P. Tomasona iz Mančestera u Engleskoj, a pod rukovanjem A. Bekera počasnog indžinira i preduzimača iz Londona. Otvoren je u prisustvu pukovnika Đure Horvatovića, Komandanta Timočkog korpusa – meseca oktobra 1877. godine”.
Osim podizanja ovog mosta, tom prilikom su u Zaječaru, Velikom Izvoru i okolnim mestima Englezi podigli i veliki broj kuća, podelili poljoprivredne alatke (plugove i motike) i trasirali novi (današnji) drum od Velikog Izvora do Zaječara. Nasipanje druma šljunkom iz Belog Timoka izvršili su stanovnici Velikog Izvora, dok je most izgrađen na taj način što je engleski inženjer Beker kupio drvenu građu i platio da se preveze, a zatim platio majstore koji su most izgradili. Most je sagrađen na mestu koje se nazivalo Gaz, gde se ranije stočnim zapregama prelazio Beli Timok, dok su pešaci reku prelazili skelom. Do izgradnje novog druma do Velikog Izvora se iz Zaječara dolazilo starim putem preko Višnjara ili nekadašnjom Gojkovom ulicom (danas ulicom Save Kovačevića).
Lokacija mostova na Crnom Timoku bila je ista kao i kod današnjih mostova. U Kotlujevcu se, na putu za Brestovačku banju, nalazio drveni most koji je dugo vremena bio poznat i pod nazivom Crna ćuprija. Ovaj naziv se u upotrebi zadržao sve do Prvog svetskog rata. Kao prelaz preko reke Crni Timok ucrtan je i na svim domaćim i stranim kartama.
U vreme kada je (1890. g) put od Zaječara preko Kotlujevca do Zvezdana nasut peskom i šljunkom, renoviran je i ovaj most. Samo godinu dana kasnije (1891. g) napravljen je i most na Crnom Timoku kroz naselje Zvezdan koji je poboljšao komunikaciju na putnom pravcu od Zaječara preko Kotlujevca, Zvezdana, Metovnice, Brestovca i Crnog vrha, do Žagubice, Požarevca i Beograda.
Drugi most na Crnom Timoku bio je takozvani Gvozdeni most, na izlazu iz varoši ka Negotinu (kod današnje stočne pijace). Bio je to jedan od prvih mostova gvozdene konstrukcije napravljenih u istočnoj Srbiji. Od Austrijske železare u Rešici (Erdelj, Rumunija) bio je naručen od strane Ministarstva građevina (1874. g) i preuzet godinu dana kasnije (1875. g) i odmah postavljen. Za vreme rata sa Turcima (1876/77. g) bio je delimično oštećen. Današnji svoj izgled dobio je sredinom 20. veka.
U kasnijim periodima istorije Zaječara građeni su i drugi mostovi. I popravljani ovi stari. Uvek uz želju da se što sigurnje pređe na drugu obalu. Da se savlada moćna reka i nastave putovanja.
dr Miodrag Velojić
U sledećem nastavku:
KAKO SE PUTOVALO PRVIH GODINA PO OSLOBOĐENJU OD TURAKA
