Da li ste znali da je u tursko vreme put od Vidina do Beograda vodio kroz današnji Zaječar? Da li ste znali da su pored tog puta napravljene i prve kuće i kafane i formirano novo naselje pod starim nazivom – Zaječar? Da li ste znali da su Turci ukrstili prve puteve u današnjem centru Zaječara?
Sigurno o tome niste razmišljali. Niti ste mogli da znate da pravac putovanja ka Beogradu potiče još iz turskog vremena. A oni koji su u davnim vremenima osmislili pravac tog putovanja sigurno nisu mogli ni da pretpostave kako će ta njihova zamisao uticati na buduća kretanja i sva današnja naša putovanja.
Pogrešne predstave o vremenu provedenom pod Turcima, kao razdoblju mračnog doba i zaostajanja, dugo su pratile ovaj deo ljudske istorije. I pored mnogih loših stvari i navika koje su turski osvajači sa sobom doneli i nama u amanet ostavili, bilo je i pozitivnih tekovina koje su obeležile vekove i opstajale godinama. Sve dok ih jednoga dana neki novi ljudi, koji su umesto Turaka zauzeli ove prostore, nisu zapustili i u zaborav istorije gurnuli.
Jedna od takvih turskih tekovina, koja još uvek postoji i svedoči o davnim vremenima, svakao je i jedna važna saobraćajnica čiji su pravac i osnove Turci postavili svojim prvim dolaskom na ove prostore.
Za razliku od rimskih puteva, koji su prelazili preko brdskih kosa i spajali utvrđenja i naselja u rečnim dolinama, putevi koje su Turci napravili išli su najkraćim pravcem od mesta do mesta, bez obzira na konfiguraciju terena. I dok su rimski putevi u zaječarskoj kotlini zaobilazili tokove Belog i Crnog Timoka, turski putevi su ih u pravoj liniji presecali i kretali ka novim osvajanjima.
Sa dolaskom Turaka u dolinu Timoka, trasiran je u Vidinskom pašaluku i put koji je spajao upravni centar u Vidinu sa Žagubicom, Požarevcem i Beogradom. Bio je to jedan od važnijih puteva kojim se u tom vremenu putovalo u ovom delu Srbije.
U zaječarskoj kotlini ovaj put je prolazio preko tadašnjeg polja zvanog Zaječar i naselja Kotlujevac, a zatim preko atara naselja Zvezdan i mesta zvanog Kopita nastavljao ka Brestovačkoj banji. Dugo godina su ga stanovnici ovih krajeva nazivali put preko Kopita.
Sve do njegove izgradnje, svi putevi kojima se u to vreme putovalo dolinom Timoka bili su bez čvrste podloge i saobraćajnih objekata. Vodili su naizmenično kroz žbunje i korov, dok su se potoci, rečice i veći vodotokovi prelazili bez mostova. Zapis o njima ostavio je i Franc Ksaver Pokorni, koji je 1784. godine putovao kroz ovaj deo Srbije. Kao vezu iz zaječarske kotline prema Vidinu on je naveo i deonicu puta koja se u blizini naselja Grljan odvajala od druma Vratarnica–Zaječar i preko uzvišenja Vrška čuka vodila do naselja Čiflik i Vidin u današnjoj Bugarskoj.
Put od Vidina ka Beogradu vodio je preko uzvišenja Vrška čuka i mesta zvanog Stupanj (koje se nalazi između današnjih naselja Grljan i Veliki Izvor), prelazio preko reke Beli Timok (nedaleko od današnje zaječarske Bolnice) i kroz tadašnje polje zvano Zaječar išao njegovim kasnijim važnijim komunikacijama (približno trasama današnjih ulica Ljuba Nešić, Nikola Pašić i nekadašnje Banjske, a kasnije Čupićeve ulice). Put je zatim prelazio reku Crni Timok (na mestu današeg kotlujevačkog mosta) i preko tadašnjeg naselja Kotlujevac, starog zvezdanskog Selišta, zvezdanskih Pivnica, Kravarnika, mesta zvanog Kopita i naselja Brestovac, išao sve do Brestovačke banje i Crnog Vrha. Od uzvišenja Crni Vrh i Gornjačke klisure ovim putem se dalje putovalo sve do Žagubice, Požarevca i Beograda, pa i dalje ako su potrebe to zahtevale.
Sve do izgradnje ovog puta zaječarsko polje je bilo izloženo ćudima vode iz reka koje su ga često plavile. Po sećanjima starijih žitelja današnjeg Zaječara, vode Belog i Crnog Timoka bile su ranije mnogo veće i često su se razlivale. I pored toga, prelazak preko njih, za sve žitelje koji su živeli u okolini kao i za druge putnike namernike, bio je neminovan i svakodnevan.
Bez obzira na činjenicu da je turski put preko zaječarske kotline bio od posebnog značaja i potrebe, nije ni izdaleka ličio na prave puteve. Kako se u to vreme putovalo uglavnom pešice i na konjima (kolski saobraćaj još uvek nije bio razvijen i roba se prenosila isključivo na konjima) tako je i sama trasa ovog puta više ličila na konjsku stazu nego na pravi put. Njegova trasa krčena je kroz šumu i preko zemljanih terena, pa je putovanje, posebno u zimskim uslovima, bilo veoma naporno i dugo.
Na mestu današnje glavne raskrsnice u centru Zaječara ukrštali su se putevi koji su (današnjom ulicom Hajduk Veljka) vodili ka naseljima Vražogrnac, Rgotina i Negotin, odnosno (današnjom ulicom Svetozara Markovića) ka naseljima Lubnica i Gamzigrad. Put od tadašnjeg Gurgusovca (današnjeg Knjaževca) do saobraćajnice u zaječarskom polju vodio je dolinom reke Beli Timok.
U blizini tadašnjeg naselja Kotlujevac (u današnje vreme na mestu poznanom pod nazivom Zvezdanska krivina) od ovog puta odvajalo se više manjih lokalnih puteva. Jedan od njih je ka zapadu vodio prema naselju Zvezdan; drugi je išao severno (pravcem današnje ulice Ljutice Bogdana, između uzvišenja Gladni vrh i Mogila) do nekadašnjih naselja Goskovo i Mišljenovac, od njega se odvajao i manji put koji je vodio do tadašnjih naselja Gornji i Donji Suhodol; drugim putem se preko Bazarskog dola (današnje Fruškogorske ulice) i Markovog polja dolazilo do Sodolske reke i naselja Nikoličevce (takozvani stari nikoličevski put); dok je deonica puta ka istoku vodila ka zaječarskom Selištu i starim naseljima Kostol, Podgradac i Vražogrnac.
Veliki značaj ove komunikacije u velikoj meri je uticao i na kasnije formiranje i oblikovanje naselja u njihovoj blizini.
Ovim putem je, od Beograda preko Požarevca i Crnog vrha, u leto 1834. godine, u Brestovačku banju doputovala sa svojim sinovima i Kneginja Ljubica. Prilikom tog svog boravka ona je iz ove banje, preko Kotlujevca i Zaječara, putovala i u Vidin kako bi uspostavila političke veze sa Vidinskim vezirom Husein–pašom i ugovorila njegov susret sa svojim mušem knezom Milošem. Ta njena poseta ovoj banji danas se računa kao prva turistička poseta jednom banjskom mestu u Srbiji. Te iste 1834. godine, za njom je u Brestovačku banju stigao i knez Miloš radi susreta sa turskim pašom.
Putem preko Požarevca, Gornjaćke klisure i Crnog vrha u dolinu Crnog Timoka, avgusta 1857. godine, za učitelja u naselje Sumrakovac doputovao je i Đura Jakšić, nešto kasnije poznati srpski pesnik i slikar. Nakon tog putovanja nastala je i njegova poznata pesma “Noć u Gornjaku”. Nepunu godinu dana kasnije (15. jula 1858. g) Đura Jakšić se tim istim putem i vratio u Beograd.
Najkraći turski put, trasiran preko Kopita, od Vidina i Zaječara do Beograda, obnavljan je godinama, a zapostavljen sredinom 20. veka. Poslednji pokušaj obnove jedne njegove deonice, od Brestovačke banje preko Crnog vrha do Žagubice, koji je pokrenuo poznati zaječarski preduzimač (i višegodišnji predsednik opštine) Milan Miljković, propao je početkom Drugog svetskog rata. Sve što je Miljković tom prilikom uložio, propalo je prilikom okupacije zemlje. Nemci su zaplenili sve njegove mašine i drugu opremu, koja je bila zatečena na gradilištu puta. Po završetku rata ovom putu se nije pridavala posebna pažnja, pa je on vremenom zarastao u korov i koprive.
Nove moderne komunikacije uslovile su i nova moderna putovanja. Drugim putevima se danas putuje za Beograd. Zasigurno da oni nisu ni turski a ni najkraći – ali su zato sigurniji i brži. Bilo da su nastali u tursko veme ili mnogo godina kasnije svi putevi su pravljeni radi novih putovanja.
U sledećem nastavku:
PRVI MOSTOVI NA BELOM I CRNOM TIMOKU
