Izvorište duhovnosti Negotina i Krajine predstavljaju manastiri Vratna, Bukovo i Koroglaš, kao i crkve među kojima se izdvajaju Crkva Presvete Bogorodice – Stara crkva i Saborna crkva Svete Trojice u centru Negotina
Na granici istočne Srbije, u kraškom ambijentu Negotinske krajine, nalaze se brojne verske svetinje koje beleže vekove istorije, kulture i vere. Crkve i manastiri u ovom kraju nisu samo mesta bogosluženja, već i živi svedoci složenih društvenih, istorijskih i duhovnih procesa. U članku koji sledi upoznaćemo se sa najznačajnijim objektima te vrste u Negotinu — njihovim osnivanjem, arhitekturom, značajem za lokalnu zajednicu i vrednostima koje danas čuvaju.
Manastir Koroglaš
Koroglaš je nekadašnji manastir, čiji se ostaci nalaze kod sela Miloševa, šest kilometara severozapadno od Negotina, sa desne strane puta Negotin–Kladovo.
Nije poznato kada ga je i ko podigao, ne zna se čak ni kome je bio posvećen, ali se, na osnovu stilske analize, može reći da pripada Moravskom stilu, XIV vek ili početak XV veka. Freskoslikarstvo crkve, koja je dugo bila porušena, je praktično uništeno, ali preostali fragmenti pokazuju da je bilo kvalitetno. Radovi na konzervaciji arhitekture obavljeni su 1975. i 1976. godine, a novija arheološka istraživanja su otkrila, oko crkve, veću nekropolu iz srednjeg veka, u kojoj je pronađen bogat pogrebni materijal u oko 150 grobova. Grobovi su bili bogati nakitom, vizantijskim skifatom, pređicama, kopčama, srebrnim dugmadima i ostalim materijalom koji datira od XII veka do XIV veka.
Tajna manastira Koroglaš
Prema verovanju, ranjeni Kraljević Marko, posle bitke kod Rovina (kod Arada), prelazio je Dunav uz pomoć svoga konja Šarca. U negotinskoj niziji je potražio pomoć od miročkih vila koje su mu vidale rane lekovitim biljem. Izdahnuo je blizu Dunava. Bitka kod Rovina (17. maj 1395) bila je borba krsta protiv polumeseca. Otomanski sultan Bajazit sa srpskim vazalima (Stefanom, Markom, Konstantin Dragošem i verovatno sa Konstantinom Balšićem), protiv vlaškog vojvode Mirčeta Starijeg. U bici kod Rovina, verovatno je krst pobedio polumesec. Vlaška nije potpala pod otomansku vlast, plaćala je danak.
Manastir pripada Moravskom stilu. Koroglaš je dosta propao, freske su oštećene. Konzervacija je bilo na objektu 1975–1976 godine. Nekropola iz srednjeg veka bogata je pogrebnim materijalom. Felik Kanic je na objektu pronašao kameni zapis na kome je pisalo: „Ovde je prestao da gleda u sunce Kraljević Marko.”
Postoji kletva kralja Vukašina Marku Kraljeviću „Sine Marko, da te Bog ubije, ti nemao groba i poroda.” Istoričari su verovali da je grob Kraljevića Marka u manastiru Hilandar, a neki u njegovoj manastirskoj zadužbini Sušica. Dubrovčanin Marko Orbin je početkom 17. veka tvrdio da je u manastiru Blačina. Istoričari tajnu Korogluša nisu istražili do kraja. Narod se okuplja kod manastirske crkve na Đurđevdan i Spasovdan. Manastir Koroglaš se danas nalazi pod zaštitom Republike Srbije kao spomenik kulture od velikog značaja. U manastiru nema sveštenih lica. Kako trenutno izgleda, svi treba da se postidimo.
Izvor: Politika, Slobodan T. Petrović, Kladovo
U crkvi je pored fragmenata gleđosane i negleđosane keramike i staklenih posuda nađen i novac Andronika i Mihaila IX Paleologa.
Arheološki nalazi iz crkve i nekropola oko nje se nalaze u sklopu stalne postavke Muzeja Krajine u Negotinu.
Manastirska crkva ima jednobrodnu osnovu, sa oltarskom apsidom koja je spolja trostrana, a iznutra polukružna i zasvedena polukalotom. Pokrivena je krovom na dve vode, napravljenim tokom konzervatorskih radova u 20. veku, a izgrađena je od lokalnog pritesanog kamena koji se lako obrađuje, uz koji se javljaju dekorativni elementi crvene boje, u obliku krugova i krstova, a kao vezivno sredstvo se koristio krečni malter. Njena spoljašnjost je dodatno ukrašena nišama, koje se završavaju polulukovima.
Manastir Koroglaš, spomenik kulture od velikog značaja, nalazi se pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš.
Crkva Presvete Bogorodice – Stara crkva
Stara negotinska crkva, posvećena Rođenju Bogorodice, sagrađena je 1803. u centru grada, na mestu starije crkve brvnare, trudom viđenih ljudi negotinskog kraja, pre svega Stanka i Perče Karapandže. Svoj konačan izgled dobila je u obnovi 1900. To je niska jednobrodna građevina izdužene osnove, sa poligonalnom oltarskom apsidom na istoku i manjom pripratom na zapadnoj strani. Izvedena je u kamenu i opeci, a pokrivena biber crepom. Na severnoj strani dozidan joj je 1887. otvoreni trem. Jedinu fasadnu dekoraciju predstavljaju slepe niše na apsidi. Ikonostasna pregrada iz 1824. rad je zografa Stojana iz Ravna u Bugarskoj i njegovog sina Stanče. Doslikavanje ikonostasa obavio je 1884. Pavle Čortanović, koji je i autor zidnog slikarstva. Tokom 1969–70. obavljeni su konzervatorsko-restauratorski radovi na ikonostasu.
Osim svojih nesumnjivih umetničkih vrednosti crkva je značajna i kao mesto uz koje se vezuju značajni istorijski događaji iz vremena oslobađanja od Turaka, u kojima je vodeću ulogu imao Hajduk Veljko Petrović. Njegov grob nalazi se neposredno uz crkvu, zbog čega je u narodu poznata i kao Hajduk Veljkova crkva. U crkvenoj porti nalaze se nadgrobne ploče istaknutih Negotinaca XIX veka, među njima i ktitora crkve.
Danas u porti vidno mesto zauzima pijetetna staza sa prilazom grobu Hajduk Veljkovom, a posebno grupa izuzetno vrednih primera seoskih nadgrobnih spomenika specifičnog izgleda sa određenim kultnim predstavama, te kao takvi predstavljaju izutenu etnografsku vrednost. U sklopu crkvenog dvorišta stoje spomenici preneti sa nekropola iz okolnih sela: Rajca, Rogljeva i Kobišnice.
Crkva je za nekoliko stepenika ukopana u zemlju, jer je Turci nisu želeli. Pošto je ovaj deo Srbije bio pod Vidinskim pašalukom, osvećenje hrama obavio je vidinski mitropolit Kalinik, koji je privoleo tadašnjeg vidinskog gospodara Pazvan-Oglua da odobri izgradnju.
Saborna crkva Svete Trojice u Negotinu
Saborna crkva Svete Trojice u Negotinu se nalazi na uglu Trga Stevana Mokranjca i ulice Hajduk Veljka, građena je u periodu od 1872. do 1876. godine i predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture
Negotin je 1842. godine postao duhovni centar Krajine što je iniciralo izgradnju nove crkve. Episkop Evgenije je 1868. godine pozvao građevinskog preduzimača Štajnehlera da započne izgradnju nove crkve, ali je građenje odloženo jer je okružni načelnik Ranko Alimpić želeo da se sa gradnjom crkve otpočne u novoj varoši – Novom Negotinu na Dunavu.
Arhitekta Dragutin Milutinović, profesor Velike škole u Beogradu sačinio je urbanistički plan novog naselja, prvi te vrste u Srbiji. Među prvim građevinama koje je trebalo da 1870. budu izgrađene bio je i saborni hram, za koji je već postojao projekat. Međutim, do premeštanja naselja nije došlo jer je u samom Negotinu bilo jakog protivljenja preseljenju i izgradnja crkve je počela 8. maja 1872. godine a završena 1874. godine. Crkva Svete Trojice u Negotinu osvećena je 1876. godine na Đurđevdan.
Nova crkva podignuta je iz sredstava stare negotinske crkve, kapitala esnafa i opštinske pomoći i koštala je u to vreme 978.172,14 groša. Zidana je pod nadzorom građevinskog preduzimača Štajnehlera i iskusnih italijanskih majstora.
Saborna crkva je građena po planovima rađenim u Ministarstvu građevina iz 1867. godine i predstavlja jednobrodnu građevinu sa naglašenim ulaznim portalima, poligonalnom apsidom i isturenim četvorougaonim pevnicama nad kojima se uzdižu kubeta sa nadvišenim oktogonalnim tamburima.
Sa zapadne prilazne strane izdiže se masivan oktogalni zvonik kao vertikala koja dominira nad gradskim centrom. Monumentalna je po svom spoljnjem izgledu i proporcijama, crkva je rađena sa stislkim karakteristikama u duhu zakasnelog klasicizma sa elementima neorenesanse, pa se kao takva ubraja i među jedinstvenima u Srbiji. Odlikuje se fasadnom plastikom sa naglašenim krovnim vencima, timpanonima, kaneliranim jonskim pilastrima i dr.
Ikonostas crkve i živopis su iz 1901. godine. Ikone su radili akademski slikar Stevan Todorović i njegova supruga Poleksija.
U crkvi Svete Trojice u Negotinu živopisani su i severni, južni zid i svod. Na severnom zidu hrama predstavljeni su vladari srednjovekovne Srbije, vladarska loza Nemanjića (Stefan Nemanja, Stefan Prvovenčani, kralj Milutin, Stefan Dečanski, car Dušan i car Uroš). Iznad srpskih vladara iz loze Nemanjića prikazani su važni događaji iz njihovih života (Krunisanje Stefana Prvovenčanog, Sveti Sava miri svoju braću, Sveti Sava odbija carsku krunu). Na južnom zidu crkve Svete Trojice predstavljeni su crkveni velikodostojnici, odnosno srpski arhiepiskopi, imajući u vidu da je u to vreme srpska crkva imala dostojanstvo arhiepiskopije (Sveti Sava, Arsenije Sremac, Joanikije prvi, Jevstatije prvi, Sava drugi), a završava se ženskim likovima (mati Angelina Krušedolska, Sveta Petka). I svod crkve koji je simbol neba i čine ga četiri kompozicije je živopisan. Oslikani su na svodu Ulazak Hristov u Sveti grad Jerusalim, Preobraženje Gospodnje, Beseda na Gori i Silazak Duha Svetoga na apostole. Svod je živopisao Milisav Marković po nacrtu svog učitelja Stevana Todorovića.
Porta je ograđena gvozdenom ogradom 1893. godine. Stupci i postolje su od kamena peščara iz okoline Negotina. Na vrhovima ogradnih stubova su kape a kao ukrasni elementi upotrebljena su đulad iz Fetislamske tvrđave kod Kladova .
U severoistočnom delu porte nalazi se barutana, a u jugoistočnom delu je zgrada crkvene opštine na regulacionoj liniji ulice Hajduk Veljka. Zgrada je izgrađena krajem 19. veka sa karakterističnim vencem i plitkom fasadnom plastikom.
Crkveni prostor svojom bogatom akustikom i ambijentom pruža izvanredne uslove za održavanje koncerata duhovne muzike.
Manastir Vratna
Manastir Vratna se nalazi 36 kilometara severozapadno od Negotina, nadomak istoimenog sela. Smešten je pored planinske rečice Vratne.
Osim sa istočne strane, okružen je visokim stenama koje zaklanjaju pogled na manastir.
Manastir je dobio ime po čuvenim Vratnjanskim kapijama – kamenim vratima. Prve dve kapije, Veliki i Mali prerast, nalaze se na trista metara od manastira, dok se treća, Suvi prerast, nalazi na dva sata hoda uzvodno uz reku.
Sa sigurnošću se može reći da je manastir postojao krajem 14. veka. Kao osnivač, pominje se u predanju Sveti Nikodim Tismanski – Nikodim Grčić, rođak i duhovnik Svetog kneza Lazara. Rođen je u Kosturu (grad Kastorija u današnjoj Grčkoj) i srpsko-grčke je narodnosti. Stupio je u monaštvo na Svetoj Gori, a potom je boravio neko vreme u Krajini, gde je osnovao manastire Vratna i Manastirica. Za Svetog Nikodima neki pisani izvori navode da je živeo i u pustinji blizu Kladova, odakle je prešao u Rumuniju. Tamo je razvio svoju duhovnu i kulturnu delatnost. Uz pomoć svojih učenika, rumunskih i srpskih majstora, dobivši pomoć vladara, podiže manastire Vodice i Tisman, koji stilski podsećaju na srpske crkve. Nikodimu se pripisuje, pored manastira Vratna, podizanje i crkvice zvane Ćelija tj. Isposnica Svetog Nikodima. Ozidana je od tesanog kamena i pečenih opeka, dugačka je četiri, a široka tri metra. Sačuvana je samo severna polovina isposnice koja se nalazi uzvodno iznad manastira, u steni, ispod jedne prirodne kamenite nadstrešnice i veoma je nepristupačna.
U svojoj dugoj istoriji manastirski kompleks je više puta paljen i pustošen i nije sačuvan u svojoj prvobitnoj lepoti i veličini. Crkva je ranije imala šest prozora sličnih puškarnicama, a ispred ikonostasa bila su dva kamena svećnjaka koji se sada nalaze na manastirskom groblju, severno od crkve iznad novoizgrađenog potpornog zida. Priprata je prvi put dozidana 1415. godine. Nakon 1813, koja je obeležila propast Prvog srpskog ustanka, manastir je spaljen, a posle oslobođenja od Turaka 1837. manastir je ponovo obnovljen. Feliks Kanic, među raznim hroničarskim zapisima, navodi i belešku da je manastir renoviran 1836. godine. Stari manastirski konak podignug je 1856. godine, nekoliko puta je obnavljan, a danas više nije pogodan za stanovanje. Jeromonah Mitrofan, sa monahom Varnavom koji je svu svoju imovinu podario manastiru Vratni, obnavlja manastir 1922. i u tom periodu podižu novi zvonik uz zapadni zid crkve, a vrši se i rekonstrukcija svoda hrama 1932. godine. Meseca maja 1939. godine renovirana su spoljna fasada, limarija i krovna konstrukcija manastira. U periodu 2000–2006. godine izgrađen je novi konak sa južne strane crkve. U 2015. godini dograđen je pomoćni objekat sa kotlarnicom, završen potporni zid ka reci i urađen veliki trem sa južne strane novog konaka. Kao pripremni radovi za novi živopis 2015–2016. godine sanirani su temelji i urađena je drenaža oko hrama. Paralelno sa oslikavanjem hrama urađen je potporni zid sa severne strane crkve, dvorište je uređeno i popločano.
Crkva u manastiru Vratna posvećena je Vaznesenju Gospodnjem. Pripada tipu jednobrodnih hramova, sa apsidom na istoku i zvonikom na zapadnoj strani, dimenzija 16h7,5 metara. Fasada crkve je obojena u belu boju koja je nedavno ukrašena kamenom coklom. Zasvedena je poluobličastim svodom i prekrivena dvoslivnim krovom, dok je krov zvonika na četiri vode.
Portal kroz zvonik vodi u jedinstveni prostor hrama, dok je oltarski prostor zidanim ikonostasom odeljen od naosa i viši je u odnosu na njega za stepenik. Detalji o ikonostasu koji je prethodio današnjem zidanom ne postoje. Milica P. Čortanović, supruga nastavnika crtanja i živopisca Pavla Čortanovića, obnovila je 1886. godine carske dveri, poklonila dve ikone i Raspeće na vrhu ikonostasa, koje je i danas očuvano. Starije prestone i praznične ikone, naslikane na limu, sada se čuvaju u depou novog manastirskog konaka, i zamenjene su 2018. godine novijim, naslikanim u vizantijskom stilu, dok su carske, severne i južne dveri zadržane na ikonostasu. Prilikom poslednje obnove crkva je u proleće 2020. opremljena novim mobilijarom.
Od starog živopisa, kako se navodi na sajtu Eparhije timočke, sačuvan je samo lik Gospoda Isusa Hrista iz predstave Krajnje smirenje, u oltaru na žrtveniku. Akcija prikuljanja dobrovoljnih priloga za živopisanje crkve započeta je 2016. godine. U periodu od avgusta 2017. do februara 2018. godine urađen je novi živopis vizantijskog stila, o čemu svedoči natpis nad ulazom. Episkop timočki g. Ilarion osveštao je 13. jula 2018. Godine živopis koji je oslikao protomajstor Stanoje Bogićević iz Jagodine sa svojim saradnicima, a svi priložnici pomenuti su na spomen ploči na spoljnom jugozapadnom zidu crkve.
Za vreme okupacije bratstvo je bilo prinuđeno da napusti manastir, da bi se u njega vratilo tek sredinom 1945. godine. Tekst koji to potvrđuje nalazi se u starom Mineju za mesec maj iz 1945. godine i glasi: „Na dan 1. juna 1945. godine u slavu Božju po oslobođenju i srećnom povratku vratnjanskog bratstva služena je na Voznesenje Gospodnje svečana služba Božja“. Nakon Drugog svetskog rata, 1946. godine oduzeta je sva imovina manastira ukupne površine od 278 hektara bez ikakve nadoknade, a manastirsko imanje je podeljeno meštanima sela Vratna na korišćenje. Ipak, požrtvovanošću igumana Mitrofana i njegove bratije manastir je opstao uprkos svim nepovoljnim uslovima. Od 1955. godine vršilac dužnosti igumana, jeromonah Mitrofan, počinje da formira sestrinstvo. Godine 1967. starešinstvo preuzima prva igumanija Teodora. Nju je nasledila igumanija Evpraksija (†1998) koja je 1975. godine počela da okuplja novo sestrinstvo.
Od 2012. godine, kada je manastiru vraćena imovina, prihode manastira čine planska eksploatacija šume, prilozi vernika, a poslednjih nekoliko godina i pčelarstvo u manjoj meri predstavlja izvor prihoda što se očekuje i od novoformirane plantaže lavande.
Dnevna bogosluženja su redovna, a liturgije se služe nedeljom i praznikom.
Manastir Bukovo
Manastirska crkva u Bukovu posvećena je Svetom Ocu Nikolaju Čudotvorcu. Po arhitektonskim i stilskim karakteristikama ubraja se u posebnu varijantu moravske škole.
Priprata nije iz vremena podizanja crkve. Prizidana je kasnije i prvobitno je imala otvorene bočne prolaze koji su zazidani krajem devetnaestog veka. Crkva je podignuta kao jednobrodna građevina, zasvođena poluobličastim svodom i bez kupole, čija se osnova sastoji od četiri prostorne jedinice: priprate, naosa, soleje i oltarskog prostora. Bočni, prislonjeni pevnički transepti, kao i oltarska apsida, sa spoljašnje strane su pentagonalni (petostrani) a iznutra polukružni. Zasvođeni su polukalotama. Osnova crkve, u nivou današnjeg poda postavljena je na koti 130 m n.m. U crkvu se silazi preko dva kamena stepenika.
Arhitektura crkve u manastiru je, svakako, uslovljena i izborom materijala za građenje. Crkva je sazidana skromno, od tesanih kamenih blokova, fugovana, nije malterisana, sa nekada uskim a sada nešto širim prozorima i grubo profilisanim završecima zidova. Ravne fasadne površine su bez ikakvog ukrasa. Primećuju se samo nešto veći blokovi – spojnice na mestima gde je dozidana priprata, kao i na mestima gde su zazidani bočni prolazi na priprati. Primetno je takođe, naročito na istočnoj fasadi (zapadnu zaklanja dograđeni trem), da je krov izdignut oko 0,70 m iznad prvobitno izvedene zidne konstrukcije. Ova prepravka izvršena je sredinom ili u drugoj polovini 19. veka posle požara iz 1813. godine kada je izgoreo krov. Crkva je danas pokrivena dvovodnim bakarnim krovom, postavljenim 1995. godine. Tada je izvršena i sanacija jer je zid crkve napukao celom dužinom po sredini svoda, osim na priprati. Postavljanjem armature ispod krovne konstrukcije sprečeno je dalje pucanje svoda. Apside su ispod nivoa krovnog venca i pokrivene u isto vreme, istim materijalom kao krov. Crkva nema autentičnu obradu sokli. Na zapadnoj fasadi iznad glavnog ulaza u crkvu, nalazi se plitka niša u kojoj je freska Sv. Arhangela Mihaila.
Manastirsku crkvu u Bukovu možemo svrstati u građevine koje su nastale krajem 15. i u prvoj polovini 16. veka. Graditelji Bukova su nepoznati majstori. Jedino što se može sa sigurnošću reći to je da su za zidanje Bukova koristili materijal iz neposredne okoline, tj. iz sela Mokranja i Vidrovca.
Crkva Svetog Oca Nikolaja Čudotvorca nije bitno menjala izgled kroz vekove. Izvršene prepravke i dogradnja nisu umanjile istorijsko-umetničku vrednost arhitekture, jer se u najvećoj meri sačuvao prvobitni oblik.
Godine 1998. u crkvi je postavljen novi pod od granitnih ploča.
Posle Drugog svetskog rata sa zapadne strane, uz crkvu, dozidan je trem koji hram spaja sa kulom – zvonikom.
Istorijat manastira Bukovo
Do oslobođenja od Turaka, 1833. godine manastir Bukovo se u pisanim izvorima javlja samo nekoliko puta. Pisanih spomenika o osnivaču i ktitoru, kao i vremenu nastanka manastira gotovo i da nema. Postoji samo nekoliko predanja o tome.
Po jednom predanju manastir Bukovo je zadužbina Svetog kralja Milutina s kraja 13. veka što znači da ga je kralj Milutin podigao posle pobede nad vidinskim knezom Šišmanom 1291. godine. U prilog ovome navodi se da se u niši nad glavnim ulaznim vratima nalazi freska Svetog Arhangela Mihaila, koji je bio zaštitnik kralja Milutina, dok je zaštitnik ove crkve Sv. Nikola. Izuzetak bi mogao nastati samo iz počasti prema ktitoru.
Po drugom predanju, Sveti Nikodim Tismanski, podvizavajući se na prostorima Timočke Krajine podiže manastir Bukovo i još dva manastira, Vratnu i Manastiricu. Sa ovom pretpostavkom o datovanju Bukova slaže se i izjava Josifa Milijevića, jeromonaha manastira Bukova, koja je data Konzistoriji 1867. godine, a u kojoj se, između ostalog, kaže da je „manastir sazidan otprilike pre pet stotina godina, gde i sada stoji, na mestu gde crkva nikako postojala nije…“ Prema ovoj izjavi manastir je nastao sredinom ili u drugoj polovini 14. veka.
Po trećem predanju, osnivač i ktitor manastira Bukovo je neko od vlastele Timočke krajine i potiče iz 15. veka. U prilog ovom predanju ide tekst urezan na kamenoj ploči koja i danas stoji na zapadnom zidu priprate manastirske crkve, u kome se kaže da je manastir „podignut za vreme srpskih Despota“, što znači u prvoj polovini 15. veka.
Najrealnija pretpostavka bila bi da je manastir nastao posle turskih osvajanja, kada je prvi veći talas migracije s Kosova, Drine i iz Hercegovine počeo da naseljava zemljoradničke krajeve Srbije, pa i dolinu Timoka sve do Negotinske Krajine i Dunava. Izbegli narod predvodili su kaluđeri i sveštenici koji su, po dolasku u severoistočne krajeve Srbije i Timočku Krajinu obnavljali ili podizali crkve i manastire.
U najstarije pisane izvore u kojima se pominje manastir Bukovo spadaju turski popisi iz 1454. i 1586. godine. U oba popisa iz Fetislamske nahije Bukovo se pominje kao manastir Svetog Nikole koji daje danak od sto osamdeset aspri osmanlijskom carstvu. Sledeći pomen manastira datira iz 1654. godine gde se pominje iguman Mihailo Dečanac za čijeg je vremena zahvaljujući ktitoru knez Simeonu iz sela Trnjana, nastao drugi sloj živopisa. Godine 1736. obavljen je popis sveštenika i kaluđera u Krajini u kome se spominju kaluđeri iz manastira Bukova i izvesni sveštenici koji su se učili u Bukovu, što znači da tokom 18. veka u manastiru postoji neka vrsta bogoslovske škole.
Manastir Bukovo se spominje i 1784. godine u izveštaju višeg austrijskog oficira Mitesera koji u tajnoj misiji obilazi Timočku krajinu i preko manastira Bukovo dolazi u Negotin. Po slomu Prvog srpskog ustanka, 1813. godine i pogibiji Hajduk Veljka Petrovića, krajinskog vojvode, Turci ulaze u Krajinu i u osvetničkom pohodu pustoše sve pred sobom, te je i manastir Bukovo tada zapaljen. U tom požaru potpuno je izgoreo krov na crkvi. Manastir je tada za kratko vreme opusteo, ali već pet godina kasnije Turci izdaju dozvolu za obnavljanje crkava i manastira u Krajini u koje spada i Bukovo.
Timočka Krajina je oslobođena od Turaka 1833. godine i sultanovim hatišerifom prisajedinjena Srbiji. Mnogo povoljnije političke i ekonomske prilike, omogućile su da manastir Bukovo bude ponovo obnovljen 1837. godine. Tom prilikom knez Miloš je poklonio manastiru zvono, a specijalna komisija, koja je po nalogu kneza Miloša, pregledala manastir pronašla je zapis iznad vrata na zidu priprate koji danas više ne postoji, ali je sačuvan u prepisu i glasi:
Voljom Oca i s pomoću Sina i izvršenjem Svetoga Duha. Amin. Oslika se sveti božanstveni hram svetoga čudotvorca oca našeg jerarha Nikolaja Mirlikijskog godine 1654. I pridbinski mitropolit Vladika gospodin Sofronije i nastojatelj gospodin Mihail iguman Dečanac i uz pomoć blagovernog i hristoljubivog ktitora gospodina Simeona kneza trnjanskog.
Godine 1839. za vreme starešinstva igumana Josifa Milijevića podignuta su u manastiru dva konaka. Jedan od njih, posle više prepravki i dogradnji, u upotrebi je i danas, a na temeljima drugog konaka, za koji se misli da je iz vremena nastanka manastira, podignut je novi konak čija izgradnja je počela 2004. godine. U periodu posle 1859. godine manastir Bukovo osniva finansijski fond uz pomoć kojeg je bio u mogućnosti da 1860. godine pruži novčanu pomoć manastiru Visoki Dečani u visini od 1.000 dukata, a 1876. godine gradu Nišu 3.000 dukata, kao pomoć u borbi za oslobođenje.
Manastir je ponovo stradao 1877. godine, u drugom srpsko-turskom ratu i do 1885. godine ne zna se ništa o manastirskom životu. Te godine za starešinu manastira Bukovo dolazi arhimandrit Prokopije Bujišić, jedan od vođa hercegovačkog ustanka. On preduzima veliku obnovu manastira, a o svom trudu i prepravkama na crkvi i konacima ostavio je natpis uklesan zlatnim slovima u ploču od crvenog kamena koja i danas stoji na zapadnom zidu priprate, sa unutrašnje strane, iznad ulaznih vrata.
Na inicijativu arhimandrita Prokopija Bujišića u manastiru je 1891. osnovana Državna poljoprivredna škola za vinogradarstvo i voćarstvo, u kojoj su među prvim učiteljima bili kaluđeri iz manastira Bukova. Na Đurđevdan 6. maja 1912. potpisana je u Bukovu Srpsko-bugarska vojna konvencija za rat protiv Turske, između načelnika Generalštaba Radomira Putnika i bugarskog generala Fičeva. Godine 1915, za vreme bugarske okupacije, manastir je opljačkan, a deo manastirske šume uništen.
U periodu između dva svetska rata, pored duhovnog i kulturnog značaja, manastir Bukovo postaje i ekonomski bitan činilac Negotinske Krajine. Sa starešinom, arhimandritom Ruvimom Okanovićem (upravljao manastirom od 1913. do 1936. godine), koji je završio najvišu poljoprivrednu školu u Dižonu u Francuskoj i bio veoma sposoban i preduzimljiv.
U tom periodu manastir postaje nadaleko poznat i kao poljoprivredno dobro, započeti su radovi na izgradnji zvonika, trema ispred crkve i severnog potpornog bedema, a dovršeni su posle Drugog svetskog rata.
Period posle Drugog svetskog rata bio je jedan od najtežih u istoriji manastira. Tada je potpuno opljačkan od strane nemačkih okupatora, a nova, komunistička, vlast oduzima 366 hektara manastirskog imanja i gotovo sve što je vredelo. Ostavljeno je desetak hektara neplodne zemlje, te je usled teških uslova za duhovni život i nedostatka monaštva, manastir počeo da propada. U periodu od 1972. do 1994. godine, manastir Bukovo po prvi put u svojoj istoriji postaje obitavalište monahinja na čelu sa igumanijom Serafimom (†2003).
Dolaskom vladike Justina na tron timočkih episkopa, od 1994. godine, manastir ponovo postaje stecište monaha. Pod duhovnim rukovodstvom samog episkopa ustanovljen je manastirski tipik sa redovnim bogosluženjem i opštežiteljnim poretkom. Monaško bratstvo iznedrilo je novog episkopa, tako da 2014. godine dotadašnji starešina arhimandrit Ilarion biva izabran za novog episkopa timočkog. Današnje bratstvo sa igumanom arhimandritom Kozmom na čelu, pored redovnih monaških aktivnosti, obavlja i poslušanja u radionicama, kao što su krojačka, ikonopisačka, stolarsko-duborezačka, dok se nastavlja i ranija tradicija pčelarenja. Osim ovih tradicionalnih monaških poslušanja bratstvo je aktivno i u izradi dokumentarno-umetničkog fotografskog i video materijala vezanog za život i događaje u manastiru.
U današnjim uslovima, budući da je manastiru vraćen deo imanja, bratstvo veliku pažnju pridaje uzgajanju vinove loze u novozasađenim vinogradima, kao i proizvodnji kvalitetnih vina i rakije. Izgrađen je novi manastirski konak, na temeljima starog, u sklopu kojeg je i paraklis posvećen prazniku Pokrova Presvete Bogorodice. Manastirsku portu krasi i celebni istočnik posvećen Presvetoj Bogorodici.
Izvor: Eparhija timočka
Bratstvo manastira Bukovo veliku pažnju pridaje uzgajanju vinove loze u novozasađenim vinogradima, kao i proizvodnji kvalitetnih vina i rakije. Izgrađen je novi manastirski konak, na temeljima starog, pa je razvijeno i stolarstvo. Bratstvo je takođe vešto u krojačkom zanatu, ikonopisanju i pčelarstvu.
U Srbiji je danas sačuvano oko 40 crkava-brvnara, a tri sačuvane na području Negotina – u Trnjanu, Popovici i Brestovcu, pod zaštitom su Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Nišu. Ove crkve uglavnom nisu velike, štaviše, vrlo su male. Po predanju, Turci su dozvoljavali da se crkva sagradi u selu, ako se može sagraditi za jednu noć. Ni jednu od ovih crkava nije moguće sagraditi toliko brzo, ali to dosta govori o uslovima u kojima su nastajale i brzini kojom su građene. Glavna karakteristika crkava brvnara jesu skromne razmere i jednostavan oblik. Radove na crkvi izvodili su narodni neimari, odnosno seljaci drvodelje, koji su sami sekli i pripremali građu. Zanatlije drvodelje postojale su u skoro svakom selu, a seča i priprema građe bilo je opšte prihvaćeno zanimanje.
Crkva brvnara u Trnjanu
Crkva brvnara posvećena Svetim Duhovima, u Trnjanu, predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture i pod zaštitom je Zavoda za zaštitu spomenika kulture. Razlikuje se po veličini od ostalih crkava brvnara u Negotinskoj krajini. Na osnovu podataka iz crkvenog arhiva podizanje crkve se smešta u 1829. godinu, pred samo oslobođenje ovih krajeva od Turaka.
Crkva je jednobrodna sa bočnim pevnicama manjih dimenzija. Građena je od talpi a na uglovima spojena sastavom zvanim lastin rep. Bočne strane su ojačane vertikalnim gredama. Oplata je od slame i blata, potom okrečena i mestimično se zadržala na zidovima. Crkva je podignuta na iskošenom terenu pa su kameni temelji izraženije visine na istočnoj strani. Kao delovi temelja korišćeni su i stari nadgrobni spomenici sa geometrijskim i krstastim reljefastim ukrasima.
Crkva brvnara u Popovici
Crkva brvnara, koja se nalazi nedaleko od centra Popovice, posvećena je Svetoj Trojici. Nastanak crkve se vezuje za kraj treće decenije 19. veka, tačnije za 1830. godinu. Ovaj podatak se može odnositi na vreme obnove crkve pošto na oltarskim vratima stoji 1807. godina, a na nekim ikonama ikonostasa i 1820. godina.
Od arhivske građe sačuvan je inventar nepokretnog imanja crkve koji je sačinjen avgusta 1880. i u kojem je dat kratak opis bogomolje. U njemu je navedeno da popovički hram Sošestvija Svetog Duha u srezu Brzopalanačkom okruga Krajinskog izgleda kao crkva brvnara iznutra i da je ″olepljena, okrečena, patosana ciglom, pokrivena ćeramidom, sa templom prostim i Svetim trapezom od kamena″.
Čitava drvena konstrukcija objekta leži na kamenim temeljima gde su ugrađeni i nadgrobni spomenici sa starog groblja.
Oltarske dveri, obrađene su sa lepim ornamentima i lepim šarkama, klincima i alkama. U enterijeru crkve zapažaju se lepo profilisani stubovi, drvena rozeta u temenu svoda crkve koji predstavljaju značajna neimarska dostignuća.
Prema podacima iz crkvene arhive, crkva je postradala tokom Prvog svetskog rata, kada je Austrougarska vojska tokom rata odnela zvono crkve, a ograda oko crkve je izgorela. I sama crkva je pretrpela izvesna oštećenja, da bi nakon rata bila obnovljena ponovo.
Crkva brvnara u Brestovcu
Crkva brvnara u centru Brestovca je posvećena Vaznesenju Gospodnjem i predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture. Spada u grupu najstarijih crkava brvnara Timočke krajine. Podignuta je 1798. godine što se može zaključiti na osnovu zapisa na samoj crkvi. Takođe i zapis na očuvanom nadgrobnom spomeniku u porti crkve na kojem je upisana 1794. godina doprinosi tačnosti pomenutog datovanja nastanka brvnare.
Ikonostas crkve potiče iz prve polovine 19. veka. S obzirom na gabarite enterijera crkve ikonostas je prilagođen i izrađen u vidu jednostavne jednozonske pregrade na kojoj je bilo mesta samo za prestoni red ikona i krst sa medaljonima iznad. Osim centralnih carskih dveri postoji i bočni ulaz u proskomidiju, zbog liturgijskih obreda. Taj ulaz nije zatvoren vratima.
Naročito su vredne carske dveri, rad zografa sa početka 19. veka, koje svojim plemenitim koloritom nadmašuju skoro sve carske dveri iz ovog perioda u istočnoj Srbiji. Neke od ikona sa rumunskim natpisima, predstavljaju značajna ostvarenja nepoznatog rumunskog zografa. Sačuvana plaštenica sa predstavama jevanđelista na uglovima u elipsastim poljima i telom Hristovi“ prema podacima iz Muzeja u Negotinu predstavljaju rad Đure Jakšića.
Pored istorijskih i likovnih, ova crkva ima i arhitektonske vrednosti. Načinjena je od drveta sa osnovom u obliku krsta, manjih je dimenzija, prilično niska, mada nije ukopana u zemlju i predstavlja tipičan sakralni hrišćanski objekat iz vremena turskog ropstva. Crkva je popločana opekom a tavanica je u obliku svoda od šašovca. Na ulaznom delu nalazi se nadstrešnica sa četiri drvena stuba, a na severnom zidu manja vrata koja se više ne upotrebljavaju. Sa severne i južne strane nalaze se pevnice, pravougaone osnove, a na istočnoj strani je šestostrana apsida. Crkva je dosta dobro očuvana.
Starih crkava je bilo više u prošlosti, međutim kako su građene od drveta, skoro sve su nestale. Početkom XIX veka crkve počinju da se grade od tvrdog materijala, tako da ih danas ima u skoro svim negotinskim selima.
Kada govorimo o crkvama Negotina, svakako treba pomenuti i Crkvu Svete Trojice u Rogljevu, za koju je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture započeo proces izrade predloga zaštite, kao integralnog dela već zaštićenog kompleksa vinskih podruma Rogljevske pivnice, Crkvu Svete Trojice u Tamniču, Crkvu Uspenja Presvete Bogorodice u Dušanovcu, podignutu između 1907. i 1908. godine u vreme episkopa timočkog Melentija, koju je gradio Ilija Anđelković, preduzimač iz Negotina koji je na licitaciji imao najnižu ponudu, a u čijoj porti se nalaze kameni spomenici, od kojih većina potiče iz 1831. i 1844. godine i za koje se pretpostavlja da potiču iz starog groblja koje je u tom periodu bilo u samom selu, a kasnije izmešteno van naselja, Crkvu Svete Trojice u Štubiku sagrađenu 1875. godine, kao i Crkvu Vaznesenja Gospodnjeg u Rajcu, podignutu 1870. godine.
Crkva Vaznesenja Gospodnjeg u Jabukovcu
Crkva u Jabukovcu podignuta je u periodu od 1868. do 1871. godine i posvećena je Vaznesenju Gospodnjem. Predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture.
Prvu jabukovačku crkvu iz 17. veka spalili su Turci nakon čega je trudom parohijana podignuta crkva brvnara 1814–1815. godine a ta crkva je služila sve do 1871. kada je sagrađena nova. Za potrebe podizanja hrama 1866. kupljen je od Jona Radivojevića plac u centru sela, koji se nalazio 200 do 250 metara od starije crkve. Graditelj crkve bio je Karlo Ščaski, a zidari su bili mahom Nemci iz Austrougarske. Dekoracija zidova hrama, kao i izrada konstrukcije i dekoracije ikonostasne pregrade povereni su Teodoru Frankoviću i njegovom sinu Lazaru iz okoline Vršca.
U jabukovačkoj crkvi čuva se nekoliko ikona iz prve polovine 19. veka, delo vlaških zografa, od kojih se izdvajaju Sveti Nikola iz 1815. godine, Bogorodica sa Hristom i Sveti arhangel Mihajlo, kao i ikona Svete Petke. Čuva se i ikona Svetog Ilije rađena u tehnici ulje na platnu iz druge polovine 19. veka sa potpisom Radovana Kazimirovića, književnika i sina jabukovačkog prote Nikole Kazimirovića. Od bogoslužbenih predmeta treba izdvojiti darohranilicu iz druge polovine 19. veka, drveni krst sa prosforom iz 19. veka i mesingani krst sa slikanom predstavom Raspeća Hristovog iz 1932. Crkva poseduje i plaštanicu čija je godina nastanka nepoznata ali se pretpostavlja da je nastala poslednje decenije 19. veka ili početkom 20. veka. Od knjiga se izdvaja okovano jevanđelje štampano u Moskvi krajem 19. veka. Crkva poseduje i zvono koje je izlio Pavle G. Pantelić iz Zemuna poklonjeno 1925.
Crkva Svetog Nikole u Vidrovcu
Crkva Svetog Nikole u Vidrovcu sagrađena je 1906. godine u srpsko–vizantijskom stilu. Osveštao ju je episkop timočki Melentije 7. oktobra 1907. Projekat ovog hrama delo je Svetozara Ivačkovića, a crkvu je sagradio zidar Trandafilo Grozdanović.
Crkva Svete Trojice u Plavni
Crkva Svete Trojice u Plavni zidana je u periodu od 1871. do 1875. godine i osveštana je 1876. Projektovao ju je 1867. godine Mihailo Valtrović, jedan od najistaktunijih zagovornika obnove stare srpske arhitekture. Najviše zasluga za njeno podizanje imao je štubički sveštenik Rajko Ilić, a sazidana je prilozima meštana po predlogu ondašnjeg predsednika opštine Radula Jovanovića.
Crkva Svete Trojice u Samarinovcu
Crkva Svete Trojice u Samarinovcu, projektovana po uzoru na srpsko srednjovekovno crkveno graditeljstvo, podignuta je 1934. godine. U to vreme Samarinovac je bio deo parohije kojoj je pripadalo i mesto Miloševo. Neki od podataka ukazuju na to da je Samarinovac pre ove imao crkvu od drveta koja je bila posvećena Svetom Savi, ali od nje nije ništa ostalo.
Crkva Svetog velikomučenika Georgija u Dupljanu
Crkva Svetog velikomučenika Georgija u Dupljanu počela je da se gradi 1927. godine a završena je deset godina kasnije. Plan za gradnju ovog hrama izrađen je u Ministarstvu građevina 13. marta 1928. a delo je arhitekte Vasilija Androsova, ruskog emigranta koji je na teritoriji Jugoslavije protektovao preko 60 crkava. Zbog nedostatka sredstava izgradnja hrama potrajala je čitavu deceniju, ali je hram konačno završen zahvaljujući, između ostalog, i prilozima meštana ovog i okolnih sela. Hram je osvećen 6. maja 1938. od strane episkopa timočkog Emilijana. Crkva je obnovljena 1980.
Crkva Svetog Nikole u Urovici
Selo Urovica se kao jedna parohija pominje u svešteničkim dokumentima iz 1736. godine zajedno sa selima Vratna i Jabukovac. Tek od 1932. regulacijom parohija postala je zasebna parohija. U Urovici je 1704. postojala crkva brvnara koja je srušena 1906. jer je bila sklona padu. Od nje je sačuvan oltar, danas u formi male kapele koja se severoistočno od nove crkve, nalazi u crkvenoj porti. Inicijativa za podizanje novog hrama pokrenuta je 14. aprila 1898. godine kada je predsednik Timočkog duhovnog suda, protojerej Pavle Miletić dostavio ministru prosvete i crkvenih poslova dokumente za izradu plana crkve u vrednosti od 10.000 dinara. Plan i predračun za građenje crkve stigao je 30. oktobra 1898. iz Ministarstva građevina, a projektovao ju je arhitekta Svetozar Ivačković. Na licitaciji je poslove gradnje dobio Manojlo Nikolić, preduzimač iz Negotina 13. februara 1899. Gradnja Crkve Svetog Nikole u Urovici trajala je do 1903. godine.
Iz nekadašnje crkve brvnare koja je postojala u ovom selu sačuvane su i ikone koje su bile postavljene na oltarskoj pregradi. Njih je u prvoj polovini 19. veka naslikao nepoznati zograf. Ikone su dosta oštećene a sačuvane su predstave Isusa Hrista, Bogorodice sa Hristom, Svetog Jovana Krstitelja sa krilima, arhangela Mihaila, Svetog Nikole, Svete Paraskeve, apostola Jovana, kao i prikazi Blagovesti, Vaznesenja i Raspeća Hristovog.
Crkva je obnovljena 2005. godine i tada je umnogome izmenila izgled. Na zapadnoj strani joj je dodat trem, niži u odnosu na pripratu i pokriven polukružnim krovom. Oltarski prostor crkve se sastoji iz pravougaonog dela, na koji se nastavlja trostrana apsida. Pokriven je dvoslivnim krovom, kao i naos i priprata, a apsida segmentiranim. Hram je omalterisan. Fasada crkve je uređena u vidu horizontalnih traka i obojena je u bež boju. Ima frizove koji naglašavaju lučne završetke prozora, a obojeni su u bordo boju, što građevini daje neovizantijski izgled. Nakon obnove 2005. godine unutrašnjost Crkve Svetog Nikole u Urovici obojena je u belu boju, a stari ikonostas je zamenjen novim, koji je nastao iste godine.
Obilazak crkava i manastira Negotinske krajine otkriva mnogo više od kamenih zidova i ikonostasa — to je putovanje kroz vremenske slojeve: od srednjeg veka, preko osmanske vlasti, do modernog doba. Ove svetinje predstavljaju most između prošlosti i sadašnjosti, čuvajući tradiciju, identitet i duhovnost zajednice. Ako ih posmatramo kao celinu, vidimo da njihova vrednost nije samo u arhitekturi i umetničkom ukrasu, nego u tome što zastupaju trajanje vere i duha kroz vekove. Stoga, poseta ovim objektima može biti ne samo kulturno-istorijsko iskustvo, već i trenutak za razmišljanje o naslеđu koje ostavljamo budućim generacijama.
Sadržaj je objavljen u okviru projekta „Iz krajinske riznice“. Ovaj medijski sadržaj sufinansiran je od strane Opštine Negotin. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.